Ολοκληρωτισμός χωρίς όνομα

Ενας εφιάλτης και ταυτόχρονα κατάθεση αγάπης για το βιβλίο από τον ουμανιστή Τριφό στο κλασικό «Φαρενάιτ 451»

Το κλασικό «Φαρενάιτ 451», που ξαναπροβάλλεται σε επανέκδοση, και το γερμανικό φιλμ με τον προστακτικό τίτλο «Τα μυαλά μας πίσω» («Reclaim your Brain») φαινομενικά απέχουν όσο η γη από το φεγγάρι. Στην πραγματικότητα, όμως, εικονογραφούν την ίδια δυστοπία από διαφορετική πλευρά. Με υπερβολή αλλά και με την πίστη ότι ο κόσμος μπορεί να γίνει καλύτερος αν οι κοινωνίες διαφυλάξουν ως κόρην οφθαλμού τον πολιτισμό τους και φροντίσουν περισσότερο για την πνευματική καλλιέργεια των ανθρώπων. Στην πρώτη ταινία, ο Φρανσουά Τριφό περιγράφει ένα Ολοκαύτωμα που έχει στόχο τα βιβλία και τους αναγνώστες, μεταφέροντας ρεαλιστικά στην οθόνη το ομότιτλο μυθιστόρημα του Ρέι Μπράντμπερι. Στη δεύτερη, ο Χανς Βάινγκαρτνερ («Οι μέρες της αφθονίας σας είναι μετρημένες») χρησιμοποιεί την κοινωνιολογία, την ψυχολογία και τον πολιτικό ακτιβισμό σαν δοκιμαστικούς σωλήνες σε ένα σουρεαλιστικό πείραμα, ανάλογο με το περσινό, επίσης γερμανικό, «Κύμα». Σκοπός του είναι να αποδείξει πώς μια ειρηνική «πολιτιστική επανάσταση», η οποία θα ’ριχνε τα μηχανάκια που μετρούν την τηλεθέαση στη χωματερή, θα άλλαζε άρδην την καθημερινότητα των ανθρώπων στις σύγχρονες ευρωπαϊκές (τηλε) δημοκρατίες.

• Χωρίς βιβλία

Στο φουτουριστικό «Φαρενάιτ 451» (1966) η γραφή και η ανάγνωση είναι ένας απαγορευμένος κώδικας επικοινωνίας. Τα βιβλία είναι η μεγάλη απειλή για την εξουσία και ο άνθρωπος, που έχει ξεχάσει να διαβάζει, ένα άβουλο γρανάζι σε μια ομοιόμορφη και πειθαρχημένη κοινωνία. Τα φλογοβόλα καίνε βιβλία. Παράλληλα, τα αντικαταθλιπτικά χάπια και οι οθόνες της τηλεόρασης, που παίζουν κάτι σαν διαδραστική σαπουνόπερα, προοιωνίζονται τον θαυμαστό νέο κόσμο του μέλλοντος.

Το «Φαρενάιτ 451» είναι ένας εφιάλτης χωρίς τίτλο, αλλά με μια φευγαλέα αίσθηση μοντερνισμού. (Η ταινία αρχίζει με διαδοχικά ζουμ σε κεραίες τηλεόρασης σε στέγες σπιτιών και με ένα σπικάζ με το οποίο ανακοινώνονται, σαν από μεγάφωνο σε στρατόπεδο, ο τίτλος της ταινίας και τα ονόματα των συντελεστών της.) Ενα σχόλιο για τον ολοκληρωτισμό, που εδώ δεν έχει ευδιάκριτη ετικέτα (η σημειολογία της ταινίας παραπέμπει άλλοτε στους ναζί και άλλοτε στον Στάλιν) και μια κατάθεση αγάπης για το βιβλίο από τον ουμανιστή Τριφό. Σε αυτόν τον εφιάλτη τα βιβλία καίγονται γιατί ο άνθρωπος πρέπει να ξεχάσει να ονειρεύεται. «Τα βιβλία δεν έχουν να πουν τίποτα. Είναι ιστορίες για ανθρώπους που δεν υπήρξαν. Αυτοί που τα διαβάζουν θέλουν να ζήσουν με τρόπους που δεν θα μπορέσουν», αποφαίνεται ένας αρχιπυροσβέστης.

Μια μικρή λεπτομέρεια. Στο «Φαρενάιτ 451», οι πυροσβέστες δεν είναι για να σβήνουν φωτιές, αλλά για να βάζουν φωτιές σε βιβλία. Ενας απ’ αυτούς, ο Μόνταγκ, ανακαλύπτει ποιος πραγματικά είναι όταν μια μέρα θα γνωρίσει τυχαία μια ακτιβίστρια που μοιάζει με την καταθλιπτική γυναίκα του. Ο Μόνταγκ νιώθει μια παράξενη έλξη προς την άγνωστη γυναίκα και στη συνέχεια δοκιμάζει κρυφά να συλλαβίσει τον πρόλογο ενός βιβλίου του Ντίκενς. Μετά τον πειρασμό έρχεται ο εθισμός και ο ίλιγγος. Ο Τριφό διηγείται την ιστορία του καλού πυροσβέστη Μόνταγκ σαν ένα θρίλερ επιστημονικής φαντασίας με χιτσκοκικό σασπένς.

• Χωρίς τηλεκοντρόλ

Στο πρόσφατο «Τα μυαλά μας πίσω», μια ομάδα ακτιβιστών προκαλεί ρήγμα στο τείχος της αφασίας (μια μορφή σύγχρονου ολοκληρωτισμού κατά τον Βάινγκαρτνερ) την οποία έχει επιβάλει η τηλεόραση με τα σκουπίδια που προβάλλει νυχθημερόν.

Ενας επιτυχημένος παραγωγός ριάλιτι, που τον βλέπουμε σε κατάσταση αμόκ, θα αλλάξει ξαφνικά όταν θα μπει βίαια στη ζωή του μια άγνωστη κοπέλα – θύμα των εκπομπών του. Στη συνέχεια, το χρυσό παιδί της trash tv τα παρατάει όλα και αποφασίζει να αλλοιώσει τις μετρήσεις τηλεθέασης. Μαζεύει μια παρέα ανέργων και παρεμβαίνει στα μηχανάκια και στα κεντρικά κομπιούτερ της αντίστοιχης γερμανικής ΑGB. Ως διά μαγείας, ντοκιμαντέρ, σινεφίλ ταινίες και εκπομπές για την ποίηση και το βιβλίο εμφανίζονται στην κορυφή των μετρήσεων. Οι σταρ των πρωινάδικων παθαίνουν κατάθλιψη και οι καναλάρχες νευρική κρίση. Οι διανοούμενοι βγαίνουν δειλά στους δρόμους και στο γυαλί και οι σοβαρές εφημερίδες δεν πιστεύουν στο όνειρο. Ο Βάινγκαρτνερ είναι αισιόδοξος. Το πείραμά του καταλήγει στο συμπέρασμα πως η τηλεόραση θα αλλάξει ριζικά όταν η φωνή της κοινωνίας θα μπει στα στούντιο και θα πατήσει οff στην trash εικονική πραγματικότητα.

Δείτε

• Φαρενάιτ 451 (Fahrenheit 451, 1966)

Η πρώτη έγχρωμη ταινία του Φρανσουά Τριφό είναι αγγλική παραγωγή και έχει ως πρωταγωνιστές τον Οσκαρ Βέρνερ και την Τζούλι Κρίστι. Το σενάριο βασίζεται στο ομότιτλο βιβλίο του Ρέι Μπράντμπερι. Η εξαιρετική φωτογραφία είναι του Νίκολας Ρεγκ και η μουσική του Μπέρναρντ Χέρμαν. Σε ένα μέλλον που δεν προσδιορίζεται, οι άνθρωποι απαγορεύεται να γράφουν και να διαβάζουν και η γλώσσα διδάσκεται μόνον προφορικά. Η τηλεοπτική εικόνα, που χρησιμοποιείται για κρατική προπαγάνδα και αποχαύνωση, έχει επιβληθεί. Τα βιβλία καίγονται από ομάδες πυροσβεστών και οι αναγνώστες διώκονται. Οσοι ξεφεύγουν από τους πυροσβέστες, βρίσκουν καταφύγιο σε ένα δάσος. Εκεί, ο καθένας από τους αυτοεξόριστους αναγνώστες απομνημονεύει το αγαπημένο του βιβλίο. Στην κλίμακα Φαρενάιτ, το 451 είναι οι βαθμοί που αντιστοιχούν στη θερμοκρασία ανάφλεξης του χαρτιού.

• Τα μυαλά μας πίσω (Reclaim your Brain, 2007)

Ενας κυνικός παραγωγός φτηνών ριάλιτι «τιμωρείται» παραδειγματικά ύστερα από ένα σοβαρό ατύχημα. Φτιάχνει μια ομάδα, που την απαρτίζουν κοινωνικά «απόβλητοι», και στη συνέχεια ξοδεύει όλη την περιουσία του για να πολιορκήσει τη Βαστίλλη της αντίστοιχης γερμανικής AGB. Η ομάδα των ρομαντικών ακτιβιστών τού αλλοιώνει τα νούμερα της τηλεθέασης, αλλάζοντας πλήρως την εικόνα της τηλεόρασης. Τα σκουπίδια φεύγουν, η ποιότητα έρχεται… Αν το σενάριο ήταν λιγότερο αφελές και η σκηνοθεσία του Χανς Βάινγκαρτνερ διαφορετική, ίσως είχαμε μια σουρεαλιστική ανατρεπτική σάτιρα στη θέση μιας ταινίας με ενδιαφέρουσες προθέσεις.

• Του Δημητρη Μπουρα, Η Καθημερινή, 20/09/2009