Thursday, February 19, 2009

Μετανάστης έξω από στερεότυπα

Ενας ήρωας–σύνθεση γενεών, προθέσεων, σε μια κοινωνία απορροφημένη από τον εαυτό της
  • Κριτική
  • Της Μαρίας Kατσουνάκη

Παράδεισος στη Δύση *** ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ. Σκηνοθεσία: Κώστας Γάβρας. Ερμηνεία: Ρικάρντο Σκαμάρτσιο, Ανί Ντιπρέ, Ούλριχ Τουκούρ, Ντίνα Μιχαηλίδου, Αννυ Λούλου, Ιεροκλής Μιχαηλίδης, κ.ά.

ΚΡΙΤΙΚΗ. Ονομάζεται Ηλίας και παρότι όλοι όσους συναντάει προσπαθούν να διορθώσουν την προφορά –μήπως Αλίας ή Αλί; – έτσι ώστε το αποτέλεσμα να «ταιριάζει» καλύτερα σε μετανάστη, εκείνος επιμένει. Για τους ανθρώπους με τους οποίους έρχεται σε επαφή, στη διαδρομή του από την Ελλάδα στη Γαλλία, είναι μάλλον μουσουλμάνος, ασφαλώς ξένος, νέος και όμορφος ώστε να γεννά επιθυμίες και πάθη, «άγραφος» ώστε να προβάλλονται πάνω του οι κακές και καλές πλευρές της δυτικής κοινωνίας.

Στον Ηλία, ο Κώστας Γαβράς συνοψίζει την άποψή του για τον σύγχρονο κόσμο. Το βλέμμα του πάνω στις αντιφάσεις, τις προκαταλήψεις, τους κινδύνους, του δυτικού Παράδεισου είναι αμείλικτο, παρά τον διακριτικό χειρισμό, το υποδόριο χιούμορ, τη φαινομενικά ανάλαφρη διάθεση. Ο Ηλίας δεν ανταποκρίνεται στο «στερεότυπο» του μετανάστη. Ερχεται από μια χώρα που δε μαθαίνουμε ποτέ και μιλάει –ελάχιστες φράσεις προφέρει– μια γλώσσα άγνωστη. Ο «Παράδεισος στη Δύση» κρύβει ένα βαθύτατο σαρκασμό πίσω από ένα καλογυαλισμένο χαμόγελο. Ο Κ. Γαβράς δοκιμάζει την τεχνική της αφύπνισης χωρίς να διαταράσσει εμφανώς τον εγκατεστημένο εφησυχασμό. Η ταινία είναι πολιτική αλλά όχι με τον τρόπο που ήταν το «Τσεκούρι» ή το «Αμήν». Είναι λιγότερο οξύς, ο στόχος ενίοτε θολώνει, αργεί να «δράσει» στον θεατή. Ομως, από το δεύτερο μέρος και μετά, μόλις ο ήρωας διασχίσει τα ελληνικά σύνορα, η ταινία επιταχύνει, βρίσκει ρυθμό, ανάσα, ενδιαφέρον, καλπάζει σε ένα ευρηματικό, απογειωτικό και ταυτόχρονα ρεαλιστικό φινάλε. Ο σκηνοθέτης ήθελε να αποφύγει το προφανές: το ζόφο, τη σκληρότητα, την περιθωριοποίηση, την εγκατάλειψη. Γι’ αυτό και το κεντρικό πρόσωπο, ο μετανάστης, είναι μια σύνθεση γενιών, εποχών, προθέσεων. Ο Ηλίας λειτουργεί σαν σύμβολο. Είναι ευφυής, γοητευτικός, προσαρμόζεται γρήγορα, ξέρει –θέλει– να επιβιώνει. Εχει έναν ηθικό κώδικα απαρέγκλιτο. Η προσβολή της αξιοπρέπειας, η «ηθική του δικαίου», που αποτελεί και τη ραχοκοκαλιά του έργου του Κ. Γαβρά είναι, κι εδώ, συνθήκη σαφής και αδιαπραγμάτευτη.

Δίπλα από τον ήρωα παρελαύνει μια κοινωνία απορροφημένη από τον εαυτό της, τα θεμέλιά της τρίζουν παρά τη φαινομενική ευημερία. Τα πτώματα των λαθρομεταναστών στο πολυτελές θέρετρο, η διαρκής παρουσία μιας αόριστης απειλής (ως ελεγκτικού μηχανισμού με στολή ή χωρίς), η σκηνή στο εργοστάσιο με τους Γάλλους και τους λαθρομετανάστες εργαζόμενους, οι ποικίλες σύντομες συναντήσεις στο Παρίσι (σε κάθε διασταύρωση και ένα σχόλιο), ο ξένος ως «σκοτεινός θάλαμος που εμφανίζει τον εαυτό μας» (με τα λόγια του σκηνοθέτη). Και, βέβαια, το όνειρο: με τη μορφή ενός μάγου – ταχυδακτυλουργού. Μήπως «μόνο ένας μάγος μπορεί να σώσει τον κόσμο;» αναρωτιέται ο πορτιέρης στο παρισινό «Λίντο». Η ταινία είναι πυκνή χωρίς να είναι μεγαλόστομη, ανάλαφρη χωρίς να είναι λιποβαρής. Το γέλιο παγώνει ένα βήμα πιο κάτω, η κριτική δεν γίνεται ποτέ καταγγελία. Ο «Παράδεισος στη Δύση» είναι μια έξυπνη ταινία, που υπογραμμίζει χωρίς να διδάσκει. Δηλώνει την ανησυχία ενός σκηνοθέτη, που, παρά τα 76 του χρόνια, δεν έχει σημάδια κόπωσης. Προσπαθεί να μιλήσει για την κοινωνία και την πολιτική με τρόπο άμεσο αλλά όχι τετριμμένο. Από τον Ρικάρντο Σκαμάρτσιο (πρωταγωνιστή) ώς τους καμέο ρόλους, οι ερμηνείες είναι, όλες σχεδόν, υποδειγματικές: σε «διάλογο» μεταξύ τους, με οικονομία και μέτρο.

Η Καθημερινή, 19/02/2009

No comments: