Η κατάκτηση του ανώφελου

• O σκηνοθέτης Βέρνερ Χέρτσογκ στο ημερολόγιό του περιγράφει την ομορφιά της φύσης

• Werner Herzog, Conquest of the Useless: Reflections from the Making of Fitzcarraldo Ecco (HarperCollins Publishers), σελ. 320

• Του Δημητρη Mπαμπα, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 08/11/2009

Στην πρώτη μικρού μήκους ταινία του ο Γερμανός σκηνοθέτης Werner Herzog χρησιμοποιεί τον μύθο των δώδεκα άθλων του Ηρακλή για να κάνει ένα ειρωνικό σχόλιο πάνω στην πολυπλοκότητα και τα αδιέξοδα της σύγχρονης εποχής. Ομως η προσωπικότητα του Ηρακλή -ενός ημίθεου που μέσα από την επίτευξη μιας σειράς άθλων αναζητά την ολοκλήρωση ή τη γαλήνη- πέρα από αφορμές για ειρωνικά σχόλια μοιάζει να στοιχειώνει όλο το έργο του. Οι ήρωες των ταινιών του είναι επίμονοι, σχεδόν εμμονικοί, αναζητητές του απόλυτου, εξόριστοι ή απόβλητοι του δυτικού κόσμου που στις πιο εσχατιές του πολιτισμού, ως άλλοι μανιακοί Δον Κιχώτες, αναζητούν την υπέρβαση του αδύνατου, επιζητούν να κατορθώσουν το ακατόρθωτο. Ομως και η ίδια η κινηματογραφική διαδρομή του Herzog υπήρξε ανάλογη: από την Ελλάδα στο Νότιο Πόλο, και από εκεί στις ερήμους της Αφρικής και στις παγωμένες στέπες της Ρωσίας, ο Γερμανός σκηνοθέτης ενεπλάκη σε μια σειρά ακατόρθωτων κινηματογραφικών άθλων, αναλόγων αυτών των ηρώων του.

Περίοπτη θέση σ’ αυτή την αλυσίδα των άθλων κατέχει η ταινία Fitzcarraldo (1982). Στο πρόσωπο του ομώνυμου ήρωα, ο οποίος θέλει να κτίσει σε μια απομονωμένη πόλη στη ζούγκλα του Αμαζονίου ένα θέατρο για να τραγουδήσει ο Enrico Caruso, αντανακλάται ο τιτάνιος αγώνας του ίδιου του σκηνοθέτη να πετύχει ό,τι θεωρείτο εξ αρχής ακατόρθωτο: να υλοποιήσει το όραμά του. Ο άθλος του Werner Herzog συνίστατο όχι μόνο στην επιτυχή αντιμετώπιση των μάλλον συνηθισμένων προβλημάτων παραγωγής, αλλά και στο ανέβασμα ενός πλοίου στην κορυφή ενός λόφου - σκηνή που αποτελεί και τη δραματουργική κορύφωση της ταινίας. Βραβευμένη στο Φεστιβάλ Καννών (1982) η ταινία εξαρχής περιβλήθηκε με μια μυθολογία γύρω από τα γυρίσματά της. Ενισχυτικό αυτής της μυθολογίας υπήρξε και το ντοκιμαντέρ του Les Blank, Burden of Dreams. Είναι όμως τώρα με την κυκλοφορία του προσωπικού ημερολογίου του Werner Herzog που αποκαλύπτεται στις πλήρεις διαστάσεις του ο τιτάνιος άθλος της δημιουργίας της. Με καταγραφές που καλύπτουν μια περίοδο πάνω από δυόμισι χρόνια ξεδιπλώνεται μπροστά στον αναγνώστη όλη η διαδρομή της: από τη συγγραφή του σεναρίου στο αγρόκτημα του Francis Ford Copolla έως την τελευταία μέρα γυρισμάτων στη ζούγκλα του Αμαζονίου.

Εκτός όμως των προηγούμενων τα ημερολόγια αυτά διαθέτουν και ένα άλλο ενδιαφέρον. Τον σκηνοθέτη τον απασχολούν πέραν από τα της κινηματογραφικής τέχνης, εξίσου και η περιρρέουσα ατμόσφαιρα, η τετριμμένη πραγματικότητα του χώρου. Στο ημερολόγιο απεικονίζονται οι εντυπώσεις του από τη ζούγκλα του Αμαζονίου: η ζωή στις μικρές ινδιάνικες κοινότητες, η μυστηριώδης σαγήνη της ζούγκλας, ο ατίθασος Αμαζόνιος και οι παραπόταμοί του. «Οι δυνάμεις του Ουρανού είναι αδύναμες μπροστά στη ζούγκλα», σχολιάζει σε κάποια καταγραφή, έκπληκτος μπροστά στην άγρια γοητεία του τροπικού δάσους. Αυτό που κάνει συναρπαστική την αφήγηση του Werner Herzog είναι ότι όλα τα γεγονότα, τα σχετικά με τα γυρίσματα, διαδραματίζονται όχι μέσα στις ανέσεις και την ασφάλεια κάποιου χολιγουντιανού στούντιο, αλλά εν τω μέσω της άγριας ζούγκλας, όπου τίποτε δεν είναι αυτονόητο και όλα πρέπει να κατακτηθούν εξ αρχής.

H περιπέτεια

Είναι η περιπέτεια του δυτικού ανθρώπου αντιμέτωπου με το άγνωστο, το ανοίκειο, τον κόσμο της αληθινής φύσης, αυτό που καταγράφεται στις σελίδες του ημερολόγιου. Οπως αναφέρει και ο ίδιος ο συγγραφέας στον πρόλογο των ημερολογίων «τα κείμενα αυτά θα μπορούσαν να περιγράφουν εσωτερικά τοπία γεννημένα από το ντελίριο της ζούγκλας». Είναι ακριβώς αυτή η τροπική ζούγκλα που εν τέλει αποτελεί τον αληθινό συνομιλητή του σκηνοθέτη. Και εδώ έγκειται ο άθλος της ταινίας: Πώς τα εμπόδια θα υπερπηδηθούν; Πώς σ’ ένα τόπο όπου ο χρόνος του είναι η προϊστορία, θα υπάρξει η σύγχρονη εποχή - η όπερα για τον ήρωα της ταινίας, ο κινηματογράφος για τον σκηνοθέτη;

Σ’ αυτή τη διαδρομή προς την επίτευξη του ακατόρθωτου μόνο κάποιες αμφιβολίες στην αρχή έχει, στη συνέχεια είναι η αποφασιστικότητά του να προχωρήσει μπροστά, να υπερπηδήσει το εμπόδιο της άγριας φύσης που κυριαρχεί. Εν τέλει στον κινηματογράφο του Werner Herzog, δημιουργία δεν είναι παρά η κατατρόπωση του ανίκητου, η επίτευξη του ακατόρθωτου. Μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον ο σκηνοθέτης δεν είναι μόνο ένας καλλιτέχνης, αλλά εξίσου είναι και ένας μανιακός στρατηγός που διοικεί ένα στρατό, ένας εμμονικός μηχανικός που κατασκευάζει: είναι ένας αληθινός νιτσεϊκός υπεράνθρωπος. Και στο τέλος αυτής της δοκιμασίας; Οταν ο άθλος ολοκληρωθεί με επιτυχία; «Δεν υπήρχε πόνος ούτε χαρά, δεν υπήρχε ένταση ούτε ανακούφιση, ούτε καν αναστεναγμός. Το μόνο που αισθανόμουν ήταν μια βαθιά αίσθηση ανώφελου, ή για να γίνω πιο ακριβής: απλώς είχα διεισδύσει λίγο βαθύτερα στη μυστηριώδη επικράτεια της ζούγκλας».