Στη Μακρόνησο δεν υπήρχαν ήρωες, μόνο φόβος

• Πριν από 20 χρόνια, ένας φίλος του αριστερός είχε πει στον Ηλία Γιαννακάκη: «Δεν ξέρεις τίποτα για την ιστορία της Ελλάδας αν δεν διαβάσεις για τη Μακρόνησο».

Φωτογραφίες της Μακρονήσου από το πλούσιο υλικό που συγκέντρωσαν στην έρευνά τους ο Ηλίας Γιαννακάκης και η Εύη Καραμπάτσου.

• Αν και πήρε τη συμβουλή αυτή πολύ σοβαρά, έπρεπε να περάσουν άλλα δέκα χρόνια μέχρι να την εισακούσει. Ακολούθησε ενδελεχής επταετής έρευνα: αρχεία (ελληνικά, βρετανικά, γαλλικά, αμερικανικά), βιβλία, δημοσιεύματα, φωτογραφικό και κινηματογραφημένο υλικό, επιστολές, απομνημονεύματα. Το αποτέλεσμα είναι το ντοκιμαντέρ «Μακρόνησος» (βραβείο κοινού στο τελευταίο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης), που υπογράφει ο Ηλίας Γιαννακάκης μαζί με την Εύη Καραμπάτσου (από τις 9 Απριλίου στην «Ελλη»).

• «Για να κάνει ένας νεότερος άνθρωπος ντοκιμαντέρ για τη Μακρόνησο σήμερα, οφείλει να είναι συναισθηματικά αποστασιοποιημένος», είναι το πρώτο πράγμα που λέει ο Ηλίας Γιαννακάκης. Στη δική του περίπτωση αυτό ισχύει, διότι δεν τον δένει καμία οικογενειακή ιστορία με τον τόπο.

• Υπάρχουν, όμως, άλλοι, πολύ σοβαροί λόγοι, για ένα ντοκιμαντέρ με θέμα τη Μακρόνησο. «Δεν είναι λίγο να γίνεται στη χώρα σου το πρώτο στρατόπεδο συγκέντρωσης, με σκοπό την ιδεολογική αναμόρφωση των αριστερών της εποχής. Επίσης, είναι ζήτημα ταμπού. Με εξαίρεση ένα ντοκιμαντέρ, που έγινε το 1974 από πέντε σκηνοθέτες, με παραγωγό τον Γιώργο Παπαλιό, δεν έχει γίνει συστηματική προσπάθεια καταγραφής όσων συνέβησαν».

• «Δεν είναι λίγο να γίνεται στη χώρα σου το πρώτο στρατόπεδο συγκέντρωσης, με σκοπό την ιδεολογική αναμόρφωση των αριστερών της εποχής», λέει ο Ηλίας Γιαννακάκης, εξηγώντας τον λόγο που τον έκανε να γυρίσει τη «Μακρόνησο» Προσπάθησε, πάντως, όσο μπορούσε να αποφύγει τα στερεότυπα. «Δεν με ενδιέφερε να ακολουθήσω την πεπατημένη, ότι δηλαδή από τη μία υπάρχουν οι σούπερ ήρωες κομμουνιστές, που άντεχαν τα πάντα, και από την άλλη οι κακοί φασίστες. Τόσα χρόνια ακούγαμε ότι αυτοί που πέρασαν από τη Μακρόνησο υποστήριξαν την ιδεολογία τους, δεν υπέγραψαν δήλωση μετανοίας και, όταν τους χτυπούσαν, τραγουδούσαν τον ύμνο του ΕΑΜ. Σε ένα κολαστήριο σαν τη Μακρόνησο αυτά δεν υπάρχουν. Ο φόβος υπάρχει. Το 97% των κρατουμένων υπέγραψαν τη δήλωση μετανοίας. Η ταινία απομυθοποιεί το μοντέλο του ατσαλένιου ήρωα», εξηγεί.

• Αν και συγκέντρωσαν 60 μαρτυρίες -η δουλειά τους υπολογίζεται σε περίπου 180 κινηματογραφημένες ώρες και 30 πήγαινε-έλα στη Μακρόνησο- το ντοκιμαντέρ τελικά αναδεικνύει λίγες, τις πιο αντιπροσωπευτικές.

• Υπάρχουν τρία βασικά πρόσωπα: Ο χαράκτης Τάσσος, ο Ηλίας Στάβερης και η ηθοποιός Αλέκα Παΐζη. Σ' αυτούς προστίθενται ο Λάζαρος Κυρίτσης, ένας από τους ελάχιστους επιζήσαντες της εκτέλεσης 350 κρατουμένων κατά τη διάρκεια της «εξέγερσης» του 1938, και ο χαράκτης Γιώργος Φαρσακίδης, ένας από αυτούς που υπέστησαν σκληρά βασανιστήρια.

• Τον Ηλία Γιαννακάκη και την Εύη Καραμπάτσου ενδιέφερε όμως να υπάρχει και η «άλλη» πλευρά. Ετσι, στην κάμερα μιλάει ο 90χρονος σήμερα Παναγιώτης Σκαλούμπακας, πρώην διοικητής στρατοπέδου στη Μακρόνησο. Δεν ήταν εύκολο να τον πείσουν να μιλήσει. «Παρά το γεγονός ότι κέρδισε τον εμφύλιο η δεξιά παράταξη, την ιστορία έγραψαν οι αριστεροί. Οι υπόλοιποι πέρασαν στο περιθώριο» λέει ο Ηλίας Γιαννακάκης.

• Ο πρώην διοικητής τάγματος δίνει τη δική του εκδοχή, η οποία είναι ότι «δεν έγιναν βασανιστήρια. Κι αν έγιναν, δεν ήταν κατόπιν εντολής, αλλά με πρωτοβουλία κατώτερων στελεχών». Δεν σταματά, όμως, εκεί. «Υποστηρίζει ότι αν δεν έκανε αυτά που έκανε ο Εθνικός Στρατός -και δεν αναφέρεται σε βασανιστήρια- αν δηλαδή δεν αντιμετώπιζε την κομμουνιστική απειλή, η Ελλάδα θα είχε γίνει Αλβανία, Ρουμανία, Βουλγαρία. Θα είχε μπει στο ανατολικό μπλοκ και θα ήμασταν 200 χρόνια πίσω», διηγείται ο Ηλίας Γιαννακάκης.

• Στη «Μακρόνησο» μιλούν ακόμη οι μόνιμοι κάτοικοι της περιοχής, δύο οικογένειες βοσκών και μελισσοκόμων. Ο αφηγητής, στον οποίο έχει δανείσει τη φωνή του ο Αλέξανδρος Βούλγαρης, διαβάζει τις επιστολές που έστελνε ένας κρατούμενος στην αδερφή και την κοπέλα του.

• Οι σκηνοθέτες του ντοκιμαντέρ δεν έχουν καμία πρόθεση διδακτισμού. «Δεν προσπαθούμε να περάσουμε καμία γραμμή. Η ταινία θέτει ερωτήματα, δεν δίνει απαντήσεις», λέει ο Ηλίας Γιαννακάκης. Ούτε, όμως, και ο ίδιος οδηγήθηκε σε διαφορετικά συμπεράσματα. «Είναι σαφές ότι υπήρξαν άνθρωποι που πήγαν στη Μακρόνησο ως κρατούμενοι και βασανίστηκαν. Αυτό έχει τη μεγαλύτερη σημασία. Εχει νόημα, όμως, να δούμε πώς λειτουργεί ο άνθρωπος σε μια τέτοια άγρια συνθήκη», λέει.

• Ο Ηλίας Γιαννακάκης, πέντε χρόνια μετά την ταινία φιξιόν «Αλεμάγια», έχει στα σκαριά νέο σενάριο. Δεν θεωρεί ότι τα πολλά ντοκιμαντέρ που μεσολάβησαν ήταν χαμένα. «Ισα-ίσα. Ηταν κέρδος για το σινεμά μυθοπλασίας», λέει. *
  

• Της ΧΡΥΣΟΥΛΑΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ, Ελευθεροτυπία, Παρασκευή 27 Μαρτίου 2009