"Ζ" σαράντα χρόνια μετά

Λίγες μέρες πριν από την εκδήλωση-αφιέρωμα στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών οι συντελεστές της ταινίας-θρύλου μιλούν για τις συνθήκες αλλά και για το όραμα που γέννησαν το έργο

• Ηταν ο αδελφός του Κώστα Γαβρά εκείνος που το 1967 συνέστησε το μυθιστόρημα του Βασίλη Βασιλικού στον σκηνοθέτη. Την ίδια χρονιά έγινε το πραξικόπημα στην Ελλάδα και ο Υβ Μοντάν ενδιαφέρθηκε να μάθει από τον Γαβρά τι γινόταν στη χώρα μας εκείνη την εποχή. Ο Γαβράς αποφάσισε να κινητοποιηθεί εμπράκτως με μια ταινία για τις άσχημες εξελίξεις στη χώρα του. Σε συνεργασία με τον Χόρχε Σεμπρούν άρχισε να κάνει τη σεναριακή διασκευή του «Ζ». Ο Μοντάν είχε υποσχεθεί στον Γαβρά ότι θα έπαιζε οποιονδήποτε ρόλο. Ολοι οι ηθοποιοί που επρόκειτο να συμμετάσχουν στην ταινία είχαν αγαπήσει την ιστορία αλλά η δυσκολία στην ανεύρεση των χρημάτων ήταν το μεγαλύτερο εμπόδιο που η ταινία αντιμετώπισε, όπως μας είπε ο σκηνοθέτης πριν από λίγες ημέρες τηλεφωνικώς από το Παρίσι, έχοντας μόλις επιστρέψει από την Αμερική όπου το φιλμ θα επαναπροβληθεί στις αίθουσες.
  

• Με τη σημαντική συνδρομή του ηθοποιού (και αργότερα παραγωγού) Ζακ Περέν, το γαλλικό κράτος βοήθησε οικονομικώς την παραγωγή, της οποίας το κόστος μειώθηκε σημαντικά αφού γυρίστηκε εξ ολοκλήρου στην Αλγερία. Χάρη στην επιτυχία του «Ζ», που εκτός των άλλων απέσπασε δύο Οσκαρ (ξενόγλωσσο και μοντάζ) ο αρκάς δημιουργός πήρε τον χαρακτηρισμό του «σκηνοθέτη πολιτικών ταινιών» και άρχισε να οργώνει τον κόσμο αναζητώντας κοινωνικά θέματα πολιτικού χαρακτήρα: η «Κατάσταση πολιορκίας», μια μελέτη πάνω στη δικτατορία της Ουρουγουάης, απαγορεύθηκε στην Αμερική διότι πολλοί πίστεψαν ότι υπεράσπιζε την πολιτική τρομοκρατία. Αντιδράσεις προκλήθηκαν επίσης από την «Ομολογία», τον «Αγνοούμενο» (το Χόλιγουντ τον υποδέχεται για πρώτη φορά το 1981), τη «Χάννα Κ.» το «Στίγμα της προδοσίας», αλλά και το «Αμήν.», που αναφέρθηκε στη συνεργασία Βατικανού- ναζιστών. Το μυθιστόρημα «Ζ» γράφηκε από τον Βασίλη Βασιλικό με αφορμή τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη και την αναζήτηση των ενόχων από τον ανακριτή Χρήστο Σαρτζετάκη.
  

• Ο Ζ (Υβ Μοντάν), ένας επιστήμονας που πρόκειται να δώσει διάλεξη κατά της χρήσης της ατομικής βόμβας, δέχεται την επίθεση ακροδεξιών εξτρεμιστών που συνδέονται με την κυβέρνηση. Η αστυνομία κάνει τα στραβά μάτια. Ο Ζ συνέρχεται από το χτύπημα, δίνει τη διάλεξη αλλά αργότερα υποκύπτει στα τραύματά του. Ενας δημοσιογράφος εντοπίζει έναν μάρτυρα και έναν δικαστή πρόθυμο να τον ακούσει, παρά τις διαμαρτυρίες της κυβέρνησης. Ακολουθεί μια δίκη στην οποία αποκαλύπτεται μια κυβερνητική συνωμοσία αλλά όλα ανατρέπονται όταν στην εξουσία, έπειτα από στρατιωτικό πραξικόπημα, ανεβαίνει νέα κυβέρνηση που απαγορεύει τις εκδηλώσεις υπέρ της ειρήνης...
  

Κώστας Γαβράς (σκηνοθέτης)
«Ολοι αρνούνταν να μας χρηματοδοτήσουν»

- Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι έχετε πια βαρεθεί να μιλάτε για το «Ζ»;

• Κώστας Γαβράς: «Είναι περίεργο αλλά μόλις γύρισα από τη Νέα Υόρκη, όπου έγινε μια προβολή της ταινίας. Ηταν πολύ συγκινητικό που είδα ένα καινούργιο κοινό το οποίο αντιδρούσε με καταπληκτικό τρόπο προς την ταινία. Οι ερωτήσεις που ακολούθησαν είχαν πολύ ενδιαφέρον γιατί δεν αφορούσαν τόσο την Ελλάδα όσο την Αμερική. Είπαν ότι αυτό που έβλεπαν στην ταινία έγινε ακριβώς το ίδιο την περίοδο του Μπους».

- Πιστεύετε ότι όντως το «Ζ» απηχεί τη σημερινή πραγματικότητα;

• «Ετσι μου λένε. Μου είναι λίγο δύσκολο να απαντήσω σε αυτό κατευθείαν».
  

- Αποστασιοποιημένος από τον θρύλο της ταινίας, ως άνθρωπος του κινηματογράφου, πιστεύετε ότι το «Ζ» έχει νικήσει τον χρόνο;

• «Γενικά πιστεύω ότι οι ταινίες δεν νικούν τον χρόνο. Λέω πάντα ότι οι ταινίες είναι σαν τις πεταλούδες: ζουν για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα και η ζωή τους είναι δεμένη με τα γεγονότα που συμβαίνουν γύρω τους. Φαίνεται όμως ότι το “Ζ” ξεπερνά αυτό το πρόβλημα. Ετσι τουλάχιστον ακούω. Οποτε προβάλλεται στην τηλεόραση ή αλλού μου λένε ότι το φιλμ δεν έχει αλλάξει καθόλου, παραμένει πολύ δυνατό».
  

- Πότε την είδατε ως θεατής για τελευταία φορά;

• «Κανένας σκηνοθέτης δεν μπορεί να δει ως θεατής μια ταινία του. Την είδα, όπως είπα, στη Νέα Υόρκη αλλά ήμουν κρυμμένος και το κοινό δεν γνώριζε ότι βρισκόμουν στην αίθουσα. Μου έκανε εντύπωση η δραματουργική οργάνωσή της. Είχαμε μια νεότητα τότε... Δεν είχαμε καμία δέσμευση, θυμάμαι πως έκανα ό,τι περνούσε από το κεφάλι μου».
  

- Μιλώντας με τον Υβ Μοντάν τα χρόνια που ακολούθησαν τι νιώθατε σε σχέση με τη θέση του απέναντι στην ταινία; Την αγαπούσε;

• «Πολύ. Το παράξενο είναι ότι ο ρόλος του στην ταινία δεν ξεπερνά τα 12 λεπτά...».
  

- Είναι όμως η καρδιά της!

• «Ακριβώς. Είναι η καρδιά της ταινίας. Τόσο το “Ζ” όσο και η “Ομολογία”, η οποία όμως τον ακουμπούσε πολύ πιο βαθιά, πολύ πιο προσωπικά, ήταν ταινίες με τις οποίες ο Μοντάν άλλαξε το προφίλ του ως ηθοποιού. Ο Μοντάν έλεγε πάντα ότι έγινε ηθοποιός με το “Διαμέρισμα δολοφόνων” (η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του Γαβρά). Πριν από αυτήν, σύμφωνα με τις βιογραφίες του, μιμούνταν τους αμερικανούς ηθοποιούς: τον Τζον Γουέιν, τον Ερολ Φλιν... Με το “Διαμέρισμα δολοφόνων” είπε ότι κατάλαβε πώς ένας ηθοποιός πρέπει να δημιουργεί έναν χαρακτήρα. Και κατά κάποιον τρόπο, το “Ζ” ήταν ένα νέο ξεκίνημα για αυτόν».
  

- Ποια ήταν τα μεγαλύτερα εμπόδια που αντιμετωπίσατε κατά τη διάρκεια της δημιουργίας του «Ζ»;

• «Το μεγαλύτερο εμπόδιο ήταν που δεν είχαμε λεφτά για να κάνουμε την ταινία. (γελάει) Ολοι αρνούνταν να τη χρηματοδοτήσουν. Είχαμε τους ηθοποιούς, είχαμε τη θέληση όλων να δουλέψουν ως το τέλος για την ταινία και χωρίς να είναι καλοπληρωμένοι- κάτι που μου έδινε μεγάλο ενθουσιασμό- αλλά είχαμε και μια άρνηση. Μας ρωτούσαν γιατί κάνουμε μια ταινία που κανένας δεν θα θέλει να δει. Δεν την πίστευαν καθόλου. Ενας φίλος παραγωγός, ο Ντόρφμαν, ο οποίος ήθελε να κάνουμε μαζί μια ταινία, μου είπε: “Κώστα, εγώ με σένα γυρίζω και τον τηλεφωνικό κατάλογο αν θέλεις, πάντως όχι αυτή την ταινία”. Το τι ακούσαμε εκείνη την εποχή ήταν απίθανο».
  

- Και τελικά πώς βρέθηκαν τα χρήματα για την ταινία;

• «Λίγα μας έδωσε το γαλλικό κράτος επειδή το σενάριο ήταν καλό. Υστερα εμφανίστηκε ένας διανομέας και μας έδωσε κάτι σαν βοήθεια. Βοήθησε πολύ και το γεγονός ότι γυρίσαμε το φιλμ στην Αλγερία, κάτι που δεν μας στοίχισε καθόλου ακριβά. Η Αλγερία δεν έβαλε χρήματα αλλά μας βοήθησε με τεχνικούς, μας βοήθησε να γυρίσουμε σκηνές στο κέντρο της πόλης σταματώντας την κυκλοφορία χωρίς να πληρώσουμε την αστυνομία. Τέτοια πράγματα».
  

- Πόσο επηρέασε όχι μόνο την κινηματογραφική αλλά και την πολιτική σκέψη σας η επιτυχία του «Ζ»;

• «Αυτή την ιδέα να κάνω στον κινηματογράφο κάτι διαφορετικό την είχα από τότε που τέλειωσα την πρώτη μου ταινία, το “Διαμέρισμα δολοφόνων”. Ηρθε ο παραγωγός των “Τζέιμς Μποντ”, ο Χάρι Σάλτζμαν, και μου είπε να κάνουμε μια ταινία μαζί. Οταν με ρώτησε τι ταινία ήθελε να κάνω, του πρότεινα την “Ανθρώπινη συνθήκη” του Αντρέ Μαλρό, ένα κλασικό βιβλίο της γαλλικής λογοτεχνίας με θέμα την επανάσταση της Κίνας με τους μεγάλους άγγλους και αμερικανούς πρωταγωνιστές. Η απάντησή του ήταν ότι η ταινία θα είναι “πολύ κινέζικη”. Το θέμα είναι ότι είχα τετοιες ιδέες από πιο πριν γιατί ο κινηματογράφος δεν ησχολείτο τότε με αυτά τα ζητήματα. Ή μάλλον καθόλου, εκτός από μια περίοδο του σοβιετικού κινηματογράφου. Το “Ζ” ήταν μια καταπληκτική ευκαιρία».
  

- Πόσο κόστισε το φιλμ;

• «Τριακόσιες ογδόντα χιλιάδες δολάρια ή κάτι τέτοιο. Οι Αμερικανοί το βρήκαν γελοίο ποσό».
  

- Και για να κλείσουμε κάπως ελαφρά: Πού βρίσκεται τοποθετημένο το Οσκαρ σας;

• «Α! είναι κάπου εδώ... στο γραφείο μου».

Μίκης Θεοδωράκης (συνθέτης)
«Δεν μπόρεσα να διαβάσω το σενάριο»

• «Οταν ο Κώστας Γαβράς γύριζε το “Ζ”, εγώ βρισκόμουν εξόριστος στη Ζάτουνα. Κάποτε έλαβα το μήνυμα ότι θα ήθελε τη συνεργασία μου, κι εγώ απάντησα ότι θα μπορούσα να γράψω από μακριά τη μουσική με βάση το σενάριο. Στην αρχή ανέλαβε η γυναίκα του να μου το φέρει η ίδια. Προτού φτάσει όμως στο χωριό, τη συνέλαβαν, δεδομένου ότι ήταν απαγορευμένο σε όλα τα αυτοκίνητα να περάσουν από τη Ζάτουνα. Κατόπιν τούτου ο τότε δικηγόρος μου Νίκος Πάσχος πήγε στο υπουργείο Δημόσιας Τάξης, όπου συμφωνήθηκε να παραδώσει το σενάριο ο ηθοποιός και παραγωγός Ζακ Περέν στη γυναίκα μου, σε κάποιο ξενοδοχείο στην Τρίπολη.
  

• Ετσι κάποιο μεσημέρι η Μυρτώ με τη Μαργαρίτα κατέβηκαν με συνοδεία στην πόλη, όπου έγινε η συνάντηση εν μέσω δεκάδων φρουρών, οι οποίοι δεν επέτρεψαν τελικά να δοθεί το σενάριο. Στο χωριό γύρισαν με μεγάλη καθυστέρηση κι εγώ παρακάλεσα τους φρουρούς να μη με κλείσουν στο σπίτι, γιατί είχα μεγάλη αγωνία. Τέλος έφτασαν. Είχε ομίχλη και δεν με άφησαν να πλησιάσω το αυτοκίνητο. Είδα δύο σκιές να κατεβαίνουν και να οδηγούνται στο αστυνομικό τμήμα. Τελικά με έκλεισαν μέσα. Η ώρα περνούσε και η αγωνία μου μεγάλωνε. Ηρθαν ύστερα από μισή ώρα κλαμένες.
  

- Τι έχετε; τις ρώτησα.

- Μας έκαναν σωματική έρευνα οι χωροφύλακες κι εμείς φωνάζαμε.

- Και το σενάριο;

- Δεν τους άφησαν να μας το δώσουν...

• Ετσι δεν μπόρεσα να γράψω καινούργια μουσική. Τους έστειλα μήνυμα όμως ότι είναι ελεύθεροι να πάρουν όποια μουσική μου τους ταιριάζει. Ανέθεσαν τότε στον γάλλο συνθέτη Μπερνάρ Ζεράρ να κάνει τη μουσική επένδυση διαλέγοντας δικά μου μουσικά θέματα, κυρίως από το “Μαουτχάουζεν” και το “Ενας όμηρος”, από το οποίο “Το γελαστό παιδί” είχε ήδη συνδεθεί με τον Λαμπράκη από τον καιρό της δολοφονίας του.
  

(ακολουθεί απόσπασμα από το βιβλίο του συνθέτη «Το Χρέος- Ημερολόγια»)

Στο μεταξύ το σενάριο του “Ζ” κρατήθηκε στον Σταθμό, στη Ζάτουνα. Από ΄κεί πήγε στη Δημητσάνα, Τρίπολη και κατέληξε στην Αθήνα, όπου ο διοικητής της Εθνικής Ασφαλείας, κάποιος έξαλλος στρατηγός Βελιανίτης, κάλεσε τον δικηγόρο μου.

- Μα αυτή είναι η ιστορία του Λαμπράκη!

- Δεν έχω ιδέα!

- Και τολμήσατε να το δώσετε σε αυτόν, στη Ζάτουνα!

- Δεν εγνώριζα περί τίνος πρόκειται! Εγώ είμαι δικηγόρος, υπογράφω συμβόλαια.

- Και θα γίνει, φιλμ; Και θα βρεθούν άνθρωποι να συγκινηθούν με την περίπτωση ενός κομμουνιστή;

- Φοβάμαι πως ναι.

- Θα σε κλείσω μέσα σε μια τρύπα να μην ξαναδείς ποτέ σου ήλιο.

- Καλοσύνη σας. Τι θα γίνει όμως με το σενάριο;

- Χάσου από μπρος μου, γιατί θα σε συλλάβω... Ετσι δεν μπόρεσα να διαβάσω το σενάριο. Γι΄ αυτό μείναμε σύμφωνοι να χρησιμοποιήσουν τη μουσική μου μέσα στο φιλμ όπως εκείνοι θέλουν. Εγώ υπέδειξα μόνο μερικά τραγούδια που ήταν συνδεδεμένα με τον Λαμπράκη.

Βασίλης Βασιλικός (συγγραφέας)
«Ο Γαβράς έβαλε πολλά δικά του βιώματα»

• Ο Κώστας [σ.σ. Γαβράς] είχε διαβάσει το βιβλίο μου λίγες ημέρες πριν από τη δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967. Του είχε αρέσει - όπως μου έλεγε όταν γνωριστήκαμε-, αλλά δεν ήταν μέσα στις άμεσες προτεραιότητές του να το «γυρίσει» σε ταινία. Με την επιβολή της δικτατορίας ωστόσο, λίγες ημέρες αργότερα, έγινε η αποκλειστική του προτεραιότητα.
  

• Ηρθε και με βρήκε στη Ρώμη, όπου με πέτυχε το πραξικόπημα. Του πρότεινα να πάρει τα δικαιώματα από τον γάλλο εκδότη μου, τον Gallimard, και όχι απευθείας από εμένα, γιατί ήθελα να έχω τη στήριξη ενός μεγάλου εκδότη στο άγνωστο που ανοιγόταν μπροστά μου. Κανείς δεν μπορούσε να ξέρει πόσο θα κρατούσε η χούντα και ποιο το μέλλον ενός εξορίστου. Και έπραξα νομίζω σωστά. Μου παραχώρησε μια σοφίτα στο Παρίσι κι εκεί γίναν οι πρώτες συζητήσεις για την ταινία. Καταρχήν αποκλείστηκαν τα «λυρικά» μέρη, αφού δεν μπορούσε να «γυριστεί» στον τόπο που διαδραματίζεται η ιστορία.
  

• Του επισήμανα τα «κομβικά» της σημεία και τη συνέχεια ανέλαβε ο Χόρχε Σεμπρούν που έγραψε ένα σενάριο-θρίλερ. Το λέω αυτό γιατί εγώ κατονομάζω τους δολοφόνους από την αρχή, ενώ από την ταινία το μαθαίνουμε στο τέλος. Μετά μου ζήτησε να πάω στα «γυρίσματα» στο Αλγέρι. Δεν πήγα, για να μην μπλοκαριστεί από την παρουσία μου. Ηθελα να είναι ελεύθερος από τις αντιστοιχίες των χώρων (Θεσσαλονίκη- πόλη Αλγέρι). Κι έπραξα επίσης σωστά. Οταν είδα την πρώτη αμοντάριστη κόπια της ταινίας, μου λέει: «Εκανα ένα λάθος». «Ποιο;» τον ρωτώ. «Η μπροστινή ρόδα του τρίκυκλου του Γκοτζαμάνη ήταν πιο μεγάλη από τις δύο ρόδες πίσω».
  

• Στην ταινία ο Γαβράς έβαλε πολλά δικά του, προσωπικά βιώματα. Και η αυθεντικότητά της ίσως οφείλεται σε αυτό. Αντιμοναρχικός από κούνια, τις φωτογραφίες των βασιλέων (Παύλου και Φρειδερίκης) τις φώτισε έτσι ώστε να μην αναγνωρίζονται- αν ήταν αυτοί ή ο Κωνσταντίνος και η Αννα Μαρία. Εξ ου και προέκυψε ο μέγας καβγάς μεταξύ γιου και μάνας. Οχι, εμείς ήμασταν τότε βασιλείς, όχι εγώ, αντέτεινε ο κινηματογραφόφιλος Κωνσταντίνος, που σε μια δεξίωση της Κόμισσας Τάδε στη Ρώμη είχε απέναντί του τον Φελίνι, τον Αντονιόνι, τον Φραντσέσκο Ρόσι κ.ά. και ήθελε να τους γνωρίσει. Η Κόμισσα-οικοδέσποινα, παρόντος εμού, του απάντησε πως δεν ήθελαν να τον χαιρετήσουν.
  

Christophe Farnaud (πρεσβευτής της Γαλλίας στην Ελλάδα)
«Ενα έργο αξεπέραστο»

• Ο Κώστας Γαβράς ήταν μία από τις γαλλοελληνικές προσωπικότητες που επεδίωξα να συναντήσω μετά τον διορισμό μου στην Αθήνα. Η ευφυΐα και η ανθρωπιά του, σε συνδυασμό με το ταλέντο του, συνθέτουν, πιστεύω, μια σπάνια προσωπικότητα. Ταινία πολιτική, ριζωμένη στην Ιστορία, το «Ζ» έχει επίσης γράψει ιστορία στο σινεμά. Από την πρώτη προβολή του γνώρισε τεράστια διεθνή επιτυχία, που επιβεβαιώθηκε από τις πιο έγκυρες βραβεύσεις, το Βραβείο της Επιτροπής στις Κάννες και το Οσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας. Πέρα από το δημοκρατικό αίτημα που καλούσε την προσοχή στην πολιτική κατάσταση της Ελλάδας εκείνη την περίοδο, βλέπω πάνω απ΄ όλα ένα έργο υπέροχο, αξεπέραστο. Αναμφισβήτητα παίζουν μεγάλο ρόλο η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη, το σενάριο του Χόρχε Σεμπρούν, η πιστότητα στο πολύ ωραίο βιβλίο του Βασίλη Βασιλικού και οι ερμηνείες του Υβ Μοντάν, του Ζαν-Λουί Τρεντινιάν, του Ζακ Περέν και της Ειρήνης Παπά. Πιστεύω όμως επίσης ότι μας συγκινεί ακόμη με τη λεπτότητα, την απουσία μανιχαϊσμού και τον ζήλο με τον οποίο αρνείται να στερήσει από τους ήρωες της ταινίας τα ερωτήματά τους.
  

Τιμητική βραδιά

• Τα 40 χρόνια από τη δημιουργία της ταινίας «Ζ» τιμώνται από την Πρεσβεία της Γαλλίας στην Ελλάδα και το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών την Τετάρτη 1η Απριλίου. Η τιμητική βραδιά θα πραγματοποιηθεί στο Γαλλικό Ινστιτούτο, μία ημέρα πριν από την έναρξη του 10ου Φεστιβάλ Γαλλόφωνου Κινηματογράφου 2-12 Απριλίου στην Αθήνα (στους κινηματογράφους Αττικόν, Απόλλων και στο Αuditorium του Γαλλικού Ινστιτούτου) και 9-15 Απριλίου στο Ολύμπιον της Θεσσαλονίκης. Παρόντες στην τιμητική τελετή θα είναι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας κ.Κάρολος Παπούλιας, ο Κώστας Γαβράς και άλλοι συντελεστές της ταινίας. Ο πρώην Πρόεδρος της Δημοκρατίας κ.Χρήστος Σαρτζετάκης τον οποίο στην ταινία υποδύεται ο Ζαν-Λουί Τρεντινιάν-, ο Βασίλης Βασιλικός και ο παραγωγός και ηθοποιός Ζακ Περέν θα λάβουν μέρος σε συζήτηση με συντονιστή τον Πιερ Ασουλίν, συγγραφέα και δημοσιογράφο της εφημερίδας «Le Μonde». Με αυτή την ευκαιρία ο κ.Παπούλιας θα απονείμει τιμητικό βραβείο στον σκηνοθέτη για την εξαιρετική συμβολή του στην ανάπτυξη των ελληνογαλλικών σχέσεων αλλά και στην ακτινοβολία του γαλλόφωνου κινηματογράφου.

Από τις 2 Απριλίου το «Ζ» θα επαναπροβάλλεται στις αίθουσες από τη Rosebud, σε διανομή Οdeon, και με την υποστήριξη του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου.

• Γιαννης Ζουμπουλάκης, Γιωργος Σκίντσας, Κατερίνα Δαφερμου | ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 29 Μαρτίου 2009