Δυναμική επιστροφή του φόβου

Επτά ελληνικές ταινίες μυστηρίου και φαντασίας στο 21ο Πανόραμα Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου

Της Μαριας Κατσουνακη, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Kυριακή, 12 Oκτωβρίου 2008

Και μόνον ο τίτλος του ντοκιμαντέρ «Ξένες σε ξένη χώρα – Η άγνωστη ιστορία των ελληνικών ταινιών μυστηρίου και φαντασίας», που γύρισε ο Δημήτρης Παναγιωτάτος, βάζει τα πράγματα στη θέση τους. Το είδος αυτό αντιμετωπιζόταν τη δεκαετία του ’80 στην Ελλάδα με αισθήματα διφορούμενα αν όχι ανοίκεια. Πολλοί κατηγόρησαν τις ταινίες ως «μη σοβαρές», η διανομή τους ήταν στοιχειώδης και προβλήθηκαν ελάχιστα από την ελληνική τηλεόραση. Παρά όμως την εγχώρια απαξίωση, όσες φορές συμμετείχαν σε φεστιβάλ του εξωτερικού έδρεψαν βραβεία και επαίνους. «Το κλίμα αυτό στηριζόταν περισσότερο σε μια προκατάληψη παρά σε αδιαφορία του κοινού», επισημαίνει ο σκηνοθέτης Δ. Παναγιωτάτος, που έχει μελετήσει και γνωρίζει σε βάθος το είδος. «Απόδειξη πως όταν εξασφάλιζαν μια αξιοπρεπή διανομή έκαναν εισιτήρια. Παράδειγμα “Ο εφιάλτης” (1961) του Ερρίκου Ανδρέου. Στην εποχή του είχε την ίδια επιτυχία με τον “Κλέαρχο, τη Μαρίνα και τον κοντό” τη δημοφιλή κωμωδία του Τσιφόρου».

Δύο κατηγορίες

Πριν το ντοκιμαντέρ αναλάβει να αποκαταστήσει τη χαμένη τιμή των ταινιών μυστηρίου και φαντασίας, ένα μικρό αφιέρωμα στο 21ο Πανόραμα Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου της «Ελευθεροτυπίας» θα δώσει την ευκαιρία για μια επανεκτίμηση του είδους. Την επιλογή έχουν κάνει από κοινού ο εμπνευστής και υπεύθυνος του «Πανοράματος», κριτικός Νίνος Φενέκ Μικελίδης με τον Δημ. Παναγιωτάτο. Οι επτά ταινίες που θα προβληθούν ανήκουν σε δύο κατηγορίες: Μυστηρίου (από κλασικά αστυνομικά μέχρι θρίλερ και νουάρ) και φαντασίας (όταν κάτι εξωλογικό εισβάλλει σε έναν ορθολογικό κόσμο και συγκρούεται μαζί του).

Στην πρώτη, κατατάσσεται «Ο φόβος» του Κώστα Μανουσάκη (1966), «η μοναδική ελληνική ταινία που είναι μέσα από τα μάτια του δολοφόνου. Αποτελούσε πρωτοπορία για την εποχή», σχολιάζει ο Δ. Παναγιωτάτος. Και ο «Εφιάλτης» του Ερρίκου Ανδρέου (η θηλυκή «Ψυχώ», όπως την έχουν χαρακτηρίσει). Στη δεύτερη κατηγορία συμπεριλαμβάνονται: «Τα σημάδια της νύχτας» του Πάνου Κοκκινόπουλου (1990, γυρισμένη στη Μονεμβασιά, εκμεταλλεύεται για πρώτη φορά τους θρύλους και τις παραδόσεις της Ελλάδας). «Στις επόμενες δύο ταινίες η σύγκρουση δεν είναι μεταξύ πραγματικότητας και μη ορθολογικού αλλά μεταξύ πραγματικότητας και ονείρου, φαντασίωσης. Αντί για τέρας έχουμε το τέρας του μυαλού μας»: «Στη σκιά του φόβου», του Γιώργου Καρυπίδη (1988) η καταδίωξη αποκαλύπτεται ότι είναι εσωτερική, κατά κάποιον τρόπο υπαρξιακή. «Στη νύχτα με τη Σιλένα», του Δημήτρη Παναγιωτάτου (1986) «η φαντασίωση παίρνει τη μορφή μιας γυναίκας. Δεν ξέρουμε αν τη συναντάει τελικά ο ήρωας ή όχι». Η «Πρωινή περίπολος» του Νίκου Νικολαΐδη (1987), ταινία εξαιρετικών προδιαγραφών, ασκείται σε ένα μελλοντολογικό σενάριο: ένας άντρας και μια γυναίκα περιπλανώνται σε μια έρημη πόλη. Σε μελλοντική κοινωνία αναφέρεται και «Η βιοτεχνία ονείρων» (1990), πρώτη μεγάλου μήκους του Τάσου Μπουλμέτη, όπου οι άνθρωποι δεν μπορούν να ονειρευτούν εξαιτίας ενός ιού.

Πριν από πέντε χρόνια ο Τάσος Μπουλμέτης περιόρισε τη διάρκειά της από 106 σε 70 λεπτά. «Νομίζω ότι, αφελώς, θέλησα να διατυπώσω το ερώτημα “πόσο βαθιά μπορεί να φτάσει ένα καλώδιο στην ανθρώπινη ψυχή”. Η ταινία είναι πρωτόλεια όχι ως προς το τεχνικό μέρος της –ήταν η πρώτη που γυρίστηκε στην Ελλάδα σε βίντεο– ή το σκηνοθετικό αλλά ως προς το σενάριο», κρίνει ο ίδιος ο δημιουργός της. «Σήμερα, πάνω στην ίδια ιδέα, με ένα πιο καλοδουλεμένο σενάριο, θα έκανα μια κωμωδία. Το επιτυχημένο χιούμορ είναι ο καλύτερος αγωγός για να περάσει κανείς τις αγωνίες του».

Δημήτρης Παναγιωτάτος: Υπόγειο είδος το φανταστικό

Πόσο εμπνέει η εποχή μας τις ταινίες μυστηρίου και φαντασίας, ρωτήσαμε τον Δημ. Παναγιωτάτο: «Η εποχή μας ευνοεί εξαιρετικά το φανταστικό, λόγω πολιτικής και κοινωνικής συγκυρίας. Αρκεί να δείτε πόσες ταινίες θρίλερ και φαντασίας βγαίνουν στο σινεμά. Ολοι νομίζουν ότι το φανταστικό γεννιέται σε περιόδους δικτατοριών, απολυταρχικών καθεστώτων ή ανοιχτών συγκρούσεων. Αντίθετα. Ανθεί, όταν φαινομενικά δεν υπάρχουν ρήξεις. Σήμερα ειδικά που όλοι προσπαθούν να κρύψουν και να “μεταρρυθμίσουν” τις κρίσεις. Το φανταστικό υποκαθιστά την πραγματική κρίση με μια φανταστική. Ερχονται τα ζόμπι ή τα τέρατα. Η Ισπανία παράγει, σήμερα, τις περισσότερες ταινίες φανταστικού. Στο “Λαβύρινθο του Πάνα” ο Γκιγιέρμο ντελ Τόρο μίλησε για τον εμφύλιο μέσα από το φανταστικό. Το φανταστικό έχει τη δύναμη της μεταφοράς γι’ αυτό δεν παλιώνει. Κρύβει δείχνοντας ή δείχνει κρύβοντας. Αυτό όμως του δίνει και τη δυνατότητα να παίζει με τους φόβους κάθε εποχής και να προσαρμόζεται στους φόβους κάθε εποχής. Το φανταστικό είναι υπόγειο είδος. Γεννιέται υπόκωφα. Ο φόβος επιστρέφει με άλλη δυναμική».

Γιώργος Καρυπίδης: Μια συκοφαντία του πραγματικού

Ο σκηνοθέτης Γιώργος Καρυπίδης σχολιάζει το είδος από τη δική του ματιά:

«Να μιλήσεις για το “φανταστικό” μοιάζει σα να υποδύεσαι τον μαθητή που εκπλήσσεται και αγωνιά γιατί διακινδυνεύει όπως ένας ακροβάτης. Βλέπει με υποψία τις αυτονόητες αλήθειες και κινδυνεύει να γίνει ένας άπορος περιπλανώμενος. Αντιλαμβάνεται ωστόσο ότι ο στενοκέφαλος ρεαλισμός περιορίζεται στο φαίνεσθαι γιατί αγνοεί το αόρατο μέρος του πραγματικού. Συνεπώς καθίσταται μια συκοφαντία του πραγματικού. Το “φαντάζεσθαι” αντίθετα είναι ένας τρόπος να βλέπεις τα πράγματα απαλλαγμένα από τους περιορισμούς μιας συμβατικής γλώσσας και γραφής. Ωστόσο, για να νομιμοποιηθεί το εγχείρημα της φανταστικής γραφής θα πρέπει να θεμελιώνεται πάνω σε μια αυστηρή νομοτέλεια έτσι ώστε αυτή η επώδυνη περιπέτεια να γίνεται μύηση στο επικίνδυνο άγνωστο. Αναφερόμενος στις δικές μου ταινίες νομίζω ότι “Η σκιά του φόβου” παίζει με το φανταστικό χρησιμοποιώντας το. Οι “Μαγεμένοι” υπηρετούν το φανταστικό καθώς βυθίζονται στο όνειρο και στους μηχανισμούς του που είναι μια γλώσσα χωρίς λογοκρισία: διεκδικεί την ποίηση».

Ιnfo

-Το αφιέρωμα στις «Ελληνικές ταινίες μυστηρίου και φαντασίας», θα φιλοξενηθεί στο «Μικρόκοσμο» έως την ερχόμενη Πέμπτη. Πληροφορίες για τις ώρες προβολών στο www.panoramafest.com.