Του Δημητρη Μπουρα, Η Καθημερινή, Kυριακή, 26 Oκτωβρίου 2008
Μια λεπτή γραμμή χωρίζει τους μαθητές από τους δασκάλους σε ένα δημόσιο σχολείο των εργατικών προαστίων του Παρισιού. Η ίδια γραμμή είναι σαν ένα σύνορο ανάμεσα στο ντοκιμαντέρ και στη μυθοπλασία για τον σκηνοθέτη τού «Ανάμεσα στους τοίχους» Λοράν Καντέ. Στεγνός από δράση και συγκίνηση, πραγματεύεται με αφοπλιστική ειλικρίνεια το ζήτημα του σημερινού σχολείου. Προσεγγίζει διαλεκτικά και με αντικειμενικότητα τη δύσκολη εφηβική ηλικία και εξετάζει το εξίσου δύσκολο λειτούργημα του εκπαιδευτικού. Το «Ανάμεσα στους τοίχους» είναι μια διεισδυτική ματιά, που αναλύει βαθιά τον θεσμό από τον οποίο εξαρτάται σε μέγιστο βαθμό η ποιότητα της αυριανής κοινωνίας: το σχολείο.
Ο Γάλλος Καντέ μοιάζει με υπομονετικό ψυχαναλυτή. Ο Γερμανός συναδελφός του Ντένις Γκάνζελ, αντιθέτως, είναι σαν ένας ριψοκίνδυνος σέρφερ πάνω στο «Κύμα», μια επίσης καινούργια ταινία ευρωπαϊκής παραγωγής με αφετηρία τη σχέση δασκάλου - μαθητή. Ο Γκάνζελ χρησιμοποιεί τη σχολική αίθουσα σαν ένα δοκιμαστικό σωλήνα για να μελετήσει το μεγάλο γερμανικό τραύμα του 20ού αιώνα. Στο τέλος, συμπεραίνει πως ο αποτελεσματικότερος καταλύτης για τη χημεία του ναζισμού είναι η παροιμιώδης γερμανική πειθαρχία. Το «Κύμα» εκτυλίσσεται σαν ένα πείραμα, μέρος μιας σύγχρονης εκπαιδευτικής διαδικασίας, και καταλήγει σε ένα φαινόμενο σαν κι αυτό του Κόλουμπαϊν.
Ο διάλογος
Στον χολυγουντιανό «Κύκλο των χαμένων ποιητών», που σημάδεψε εμπορικά και καλλιτεχνικά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’80, ένας ιδεαλιστής καθηγητής Λογοτεχνίας αποτρέπει πρόσκαιρα ένα προμελετημένο «έγκλημα» και γίνεται ήρωας. Εμπνέει τους μαθητές του να «αδράξουν τη μέρα» και ανοίγει ένα παράθυρο για να μπει φως σε ένα συντηρητικό κολέγιο - τάφο, όπου το ένστικτο καταπιέζεται και η ελεύθερη σκέψη ευνουχίζεται. Η γνώση χωρίς τη χαρά της ζωής είναι μια θηλιά σαν αγχόνη για τον σημερινό έφηβο και τον αυριανό ελεύθερο πολίτη.
Το «Ανάμεσα στους τοίχους» βρίσκεται στον αντίποδα. Είναι μια αποδραματοποιημένη ταινία με κεντρικό πρόσωπο έναν ευσυνείδητο και κοινωνικά ανήσυχο φιλόλογο, που όμως δεν αναδεικνύεται σε πνευματικό ηγέτη μιας τάξης νεαρών «αγριμιών» (ο ρατσισμός αναπαράγεται ποικιλοτρόπως μέσα στην αίθουσα, κυρίως από τους μαθητές).
Ερωτήματα
Ο Καντέ παρακάμπτει τη σύγκρουση του ατόμου με το «σύστημα». Εστιάζεται στο σχολείο ως ένας θεσμός δημοκρατικός και στη συνέχεια μας βομβαρδίζει με δεκάδες ερωτήματα: Ο διάλογος και οι συμμετοχικές διαδικασίες μπορούν να είναι βασικοί άξονες της παιδαγωγικής διαδικασίας, ακόμη και σε μια πολυσυλλεκτική κοινωνία που επιδιώκει την αφομοίωση του διαφορετικού σε έναν ενιαίο κορμό; Πόσο ανεκτικός πρέπει να είναι ο καθηγητής; Ποιος είναι ο ρόλος του σε ένα σχολείο, όπου φαινομενικά έχουν πέσει τα παλιά τείχη ανάμεσα σε αυτόν και στην τάξη που έχει απέναντί του; Έχει λόγο ύπαρξης ένα παιδαγωγικό σύστημα - θεμέλιο κοινωνίας «ευτυχισμένων ανθρώπων», σε συνθήκες άγριου ανταγωνισμού και κοινωνικού αποκλεισμού; Η ιδέα για ένα δημοκρατικό σχολείο χρεοκόπησε επειδή ο μαθητής στερείται ωριμότητας και ο δάσκαλος βολεύεται πίσω από γραφειοκρατία; Αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, μήπως θα ’πρεπε να επανεκτιμήσουμε τη σχολική αίθουσα με τα θρανία παρατεταγμένα σε σειρά; Η επιστροφή στην εποχή του μαυροπίνακα είναι οπισθοδρόμηση. Οπισθοδρόμηση είναι κι όταν το σύστημα αμφισβητεί το αυτονόητο: ο δάσκαλος είναι αυτός που έχει την εξουσία, γιατί αυτός αναλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της ευθύνης μέσα στην τάξη. Αυτά κι άλλα πολλά τέτοια ερωτήματα απασχολούν τον Καντέ.
Το «Ανάμεσα στους τοίχους» αρχίζει μελαγχολικά σαν το φθινόπωρο, στους χώρους όπου συνεδριάζουν οι καθηγητές και κλιμακώνεται σαν συνεδρία ομαδικής ψυχοθεραπείας μέσα σε μια τάξη. Κλείνει, μετά μια μονομαχία που είχε μόνον ηττημένους στο προαύλιο του σχολείου με τον καθηγητή να προσπαθεί να ξαναχτίσει τη σχέση εμπιστοσύνης με τους μαθητές του. Σαν ένας σύγχρονος Σίσυφος, που κοιτάζει ξανά προς την κορυφή του λόφου. Ο Καντέ αφήνεται στους νεαρούς ερασιτέχνες ηθοποιούς του να τον οδηγήσουν μέχρι τις απαρχές της γαλλικής νουβέλ βαγκ: τον θεωρητικό Αντρέ Μπαζέν, που εννοούσε το σινεμά ως ένα παράθυρο στον κόσμο και τον Φρανσουά Τριφό, τον πιο τρυφερό και πολυεπίπεδο εκπρόσωπό της.
Η πειθαρχία
Το «Κύμα», που είναι το πιο πρωτότυπο μάθημα νεότερης γερμανικής Ιστορίας, φέρνει στο νου τον τρόπο με τον οποίο εξετάζει τη βία στις ταινίες του ο Αυστριακός Μίκαελ Χάνεκε, θεωρώντας την ένα καρκινικό κύτταρο της ανεπτυγμένης και ψυχρής κεντροευρωπαϊκής κοινωνίας. Στη «Δασκάλα του πιάνου» σχολιάζονται η απόλυτη ακρίβεια και η πειθαρχία ως βασικά στοιχεία της δομής και της αρμονίας ενός πολιτισμού που κρύβει στον πυρήνα του τον καταναγκασμό και τη διαστροφή. Στο «Κύμα», που κυλάει με το ρυθμό και την ένταση ενός ρέιβ πάρτι, η ακύρωση της ατομικότητας στο όνομα του ομαδικού πνεύματος, μέσω της θέσπισης κανόνων και της αυστηρής πειθαρχίας, είναι μια διαδικασία εκφασισμού της κοινωνίας.
Ο Γκάνζελ, με τον τρόπο που σκιαγραφεί τον κεντρικό ήρωά του, μας υπενθυμίζει έμμεσα πως ο Χίτλερ δεν πήρε την εξουσία με πραξικόπημα, αλλά με εκλογές. Ενας αντικομφορμιστής καθηγητής, πρώην αναρχικός, αναλαμβάνει ένα «πείραμα» που άπτεται του μαθήματος της πολιτικής επιστήμης, στο πλαίσιο μιας εκπαιδευτικής εβδομάδας. Ξεκινώντας από την έννοια της αυτοκράτειας (σύμφωνα με το λεξικό, η απόλυτη εξουσία, η απεριόριστη ελευθερία, αλλά και η αυτοκυριαρχία) επιχειρεί να διερευνήσει στην πράξη τις έννοιες της δημοκρατίας και της δικτατορίας. Οι μαθητές του τον εκλέγουν αρχηγό και αρχίζουν να αποδέχονται νέους κανόνες συμπεριφοράς. Σηκώνονται όρθιοι όταν παίρνουν το λόγο. Ντύνονται όλοι το ίδιο στο όνομα της ισότητας και στη συνέχεια σκέφτονται όλοι το ίδιο. Προς τα μέσα της εβδομάδας, έχοντας ήδη αισθανθεί μια πρωτόγνωρη αίσθηση ασφάλειας και αυτοπεποίθησης, φτιάχνουν ένα σύμβολο για την ομάδα τους και χαιρετιούνται μεταξύ τους με ένα δικό τους στρατιωτικό χαιρετισμό. Στο τέλος της εβδομάδας, ο καθηγητής χάνει τον έλεγχο της ομάδας, που έχει πλέον πάρει τα χαρακτηριστικά μιας ναζιστικής συμμορίας.
Αξίζει να δείτε
Ανάμεσα σε τοίχους (2008) του Λοράν Καντέ
Ο τελευταίος Χρυσός Φοίνικας των Καννών. Ένα εξαιρετικά ισορροπημένο φιλμ μεταξύ ντοκιμαντέρ και μυθοπλασίας, που θέτει σοβαρά ζητήματα γύρω από το σημερινό δημόσιο σχολείο. Βασίζεται στο ομότιτλο αυτοβιογραφικό βιβλίο του καθηγητή και συγγραφέα Φρανσουά Μπεγκοντό (εκδόσεις Μεταίχμιο) που πρωταγωνιστεί στην ταινία. (Προβάλλεται από την περασμένη Πέμπτη)
Το κύμα (2008) του Ντένις Γκάνζελ
Ο ναζισμός του... σωλήνα. Σε ενα γερμανικό λύκειο, μια τάξη μετατρέπεται σε «δοκιμαστικό σωλήνα» για ένα πείραμα στο πλαίσιο μιας εκπαιδευτικής εβδομάδας. Αντικείμενο μελέτης είναι η έννοια της αυτοκράτειας, πάνω στην οποία βασίζονται οι δικτατορίες. Η ενεργός συμμετοχή του υπεύθυνου καθηγητή και των μαθητών - εθελοντών στο πείραμα μετατρέπει την τάξη σε ναζιστικό κέντρο νεοσυλλέκτων. (Θα κάνει πρεμιέρα στις 13 Νοεμβρίου)
Ο κύκλος των χαμένων ποιητών (1989) του Πίτερ Γουίαρ
Ενας φιλόλογος διδάσκει τους μαθητές του να αγαπούν την ποίηση και να αμφισβητούν. Γεγονός που θα δημιουργήσει προβλήματα σε ένα αυστηρά πειθαρχημένο κολέγιο, όπου η ελεύθερη σκέψη θεωρείται επίκινδυνη. (Σε dvd από την Audio Visual)
Τα παιδιά της χορωδίας (2004) του Κριστόφ Μπαρατιέ
Η διαφορά του δασκάλου από τον θηριοδαμαστή σε μια τρυφερή γαλλική ταινία, που διαδραματίζεται σε ένα αναμορφωτήριο εν έτει 1948. Ενας άνεργος καθηγητής Μουσικής έρχεται σε αντιπαράθεση με τον αυταρχικό διευθυντή του «σχολείου». (Σε dvd από τη Rosebub)
Ενα αγρίμι στην πόλη (1970) του Φρανσουά Τριφό
To 1806 ένας γιατρός, αφιερωμένος στην εκπαίδευση κωφάλαλων παιδιών, προσπαθεί να εντάξει στην κοινωνία ένα δωδεκάχρονο αγόρι που βρέθηκε σε άγρια κατάσταση στο δάσος της Αβερόν. Το «αγρίμι» αιχμαλωτίζεται από τους κατοίκους του χωριού και κατόπιν «υιοθετείται» από τον ουμανιστή γιατρό, που αρχίζει τη μάχη για να αποσπάσει το «ζώο» από τη «φυσική κατάσταση» και να το εξανθρωπίσει εφαρμόζοντας τις απόψεις του περί παιδαγωγικής. (Σε dvd από την Odeon)
Εάν (1968) του Λίντσεϊ Αντερσον
Η πιο βαθιά κινηματογραφική τομή στο αυταρχικό σχολείο, από τον πρωτεργάτη του αγγλικού φρι σίνεμα Λίντσεϊ Αντερσον, γίνεται σε ένα ακριβό ιδιωτικό κολέγιο και εντάσσεται στο κύμα της αμφισβήτησης του ’60. (Εάν η αγγλική γλώσσα δεν αποτελεί εμπόδιο, αναζητήστε την ταινία σε dvd, με τον πρωτότυπο τίτλο «If», στο www.amazon.com. H συλλεκτική έκδοση της Criterion είναι η καλύτερη.)
No comments:
Post a Comment