Το πεπρωμένο φυγείν αδύνατον

• Στα χαρτιά οι αδελφοί Κόεν είναι τα πρώτα μεγάλα ονόματα του 2010. Επί της ουσίας μια μικρή ταινιούλα με πρωταγωνιστές τη μοναχική, ρακένδυτη και απροστάτευτη Μισέλ Ουίλιαμς παρέα με μια σκυλίτσα, η καλύτερη επιλογή της εβδομάδας. Συμβαίνει. Ο Δαβίδ να κερδίζει τον Γολιάθ.

• Του Δημήτρη Δανίκα, ΤΑ ΝΕΑ: Πέμπτη 7 Ιανουαρίου 2010

Να σας εξοργίσω; Θα το κάνω. Όχι, καλύτερη ταινία τους δεν είναι το οσκαρικό και εντελώς υπερτιμημένο «Καμιά πατρίδα για τους μελλοθάνατους» (Νo country for old men). Οι ακαδημαϊκοί ανακάλυψαν τους αιρετικούς της αμερικανικής οθόνης καθυστερημένα. Τελευταία κορυφαία σενάρια και αλησμόνητες σκηνοθεσίες του Ίθαν και του Τζόελ Κόεν είναι το «Φάργκο» του 1996 και το «Τhe Βig Lebowski» του 1998. Μαζί με το «Μπάρτον Φινκ» του 1991, οι τρεις μεγάλες ταινίες μιας μοναδικής πυραμίδας του Αmerican Cinema. Εκεί τα είπαν όλα. Η πρωτοτυπία μιας γραφής που αρμονικά ταλαντεύεται μεταξύ μαύρης κωμωδίας και ανθρώπινης τραγωδίας είναι καταγεγραμμένη σ΄ αυτές τις τρεις μοναδικές στιγμές της σύγχρονης αμερικανικής κινηματογραφίας.

Στο «Μπάρτον Φινκ», ο μινιμαλισμός πορεύεται με τον πιο κομψό και ταυτόχρονα ανατριχιαστικό σαρκασμό. Θυμηθείτε. Η υπόθεση εκτυλίσσεται στο δωμάτιο και τους αχανείς διαδρόμους ενός καταρρέοντος ξενοδοχείου. Στον «Μεγάλο Λεμπόφσκι» συντελείται η πιο σουρεαλιστική τελετουργία των κουρελιών του χιπισμού που τραγουδάνε ακόμα. Σ΄ αυτήν την ιστορία οι Κόεν τεμάχισαν αριστοτεχνικά τον «Μεγάλο ύπνο» του Χάουαρντ Χοκς (1946) και κάθε κομμάτι το αναποδογύρισαν σε μαύρη σουρεαλιστική φάρσα. Έτσι ο Χάμφρι Μπόγκαρτ μετατράπηκε σ΄ έναν αραχτό, αδέκαρο χίπη!

Το «Φάργκο» είναι η επιτομή της κοενικής χαοτικής φιλοσοφίας και της τετράγωνης καλλιγραφίας. Τον μικροαστικό, καταπιεσμένο και γελοίο Τζέρι Λάντεγκαρντ (Ουίλιαμ Μέισι) θα τον βρούμε σε παραλλαγή, στον ρόλο ενός κουρέα με το όνομα Εντ Κρέιν (Μπίλι Μπομπ Θόρντον) στο ασπρόμαυρο και πειραγμένο νουάρ: «Ο άνθρωπος που δεν ήταν εκεί» (Τhe man who wasn΄t there) του 2001. Καθώς και στο δράμα ενός ορθολογιστή καθηγητή των Μαθηματικών, του Λάρι Γκόπνικ (Μάικλ Στάλμπαργκ), ήρωα της τελευταίας τους ταινίας «Α serious man» (Ένας σοβαρός άνθρωπος). Το επιμύθιο όλων αυτών των περιπτώσεων είναι της μισής γραμμής: η Αρχή της αβεβαιότητας και η διαλεκτική του απρόβλεπτου.

Παρατηρητής, ο καθημερινός άνθρωπος. Γι΄ αυτό αλλοτριωμένος, γι΄ αυτό αποξενωμένος και γι΄ αυτό υποβιβασμένος. Εξωτερικά, απλός και συνηθισμένος. Εσωτερικά, απίστευτα φορτωμένος. Έτσι, με μία απλή κίνηση θέτει σε λειτουργία μηχανισμούς που δεν μπορεί να τους ελέγξει. Ο Τζέρι, ας πούμε, μισθώνει δύο άθλιους και ανεγκέφαλους κακοποιούς προκειμένου να απαγάγουν για λογαριασμό του τη γυναίκα του, να ζητήσουν λύτρα από τον πλούσιο πεθερό του κι έτσι εκείνος να αποκτήσει την οικονομική του ανεξαρτησία. Κούνια που τον κούναγε. Περίπου τα ίδια με τον Εντ Κρέιν. Παρατηρητής της ίδιας του της ζωής. Ακόμα και της απιστίας τής γυναίκας του με το αφεντικό της. Έτσι, για να φτιάξει κι αυτός τη ζωή του και να αποφύγει το χαλινό της μικρής οικογενειακής επιχείρησης του κουνιάδου του γράφει μία ανώνυμη επιστολή και εκβιάζει τον άνθρωπο που τον κερατώνει με τη γυναίκα του. Μία επιστολή με δύο αράδες καταλήγει θηλιά στον λαιμό του.

Το φιλοσοφικό υπογάστριο αυτών των ιστοριών, εντελώς αστροφυσικό και άκρως επιστημονικό. Διά της παρατηρήσεως παρεμβαίνεις και αλλάζεις τη διαδικασία των φαινομένων. Τίποτα δεν θα είναι όπως αρχικά ήταν. Η περίπτωση του Λάρι Γκόπνικ είναι η ακραία παραλλαγή του Τζέρι («Φάργκο») και του Εντ («Ο άνθρωπος που δεν ήταν εκεί»). Η διαφορά μία και μοναδική. Ο «Σοβαρός άνθρωπος» Λάρι αμέτοχος από καθετί. Ούτε ανώνυμες επιστολές ούτε απαγωγή. Ο Λάρι αμέτοχος, ανυποψίαστος, δηλαδή εντελώς ανίκανος. Η δομή της σκέψης του εντελώς τετράγωνη και μαθηματική. Η δομή της προσωπικής του ζωής εντελώς οικογενειακή. Η δομή της κοινωνικής του δραστηριότητας εντελώς εβραϊκή. Μέλος της αμερικανοεβραϊκής κοινότητας στη Μασαχουσέτη του 1967. Εξωτερικά, όλα πάνε μια χαρά. Εσωτερικά, πίσω μου σ΄ έχω Σατανά!

Η γυναίκα του τον απατάει με έναν φίλο του. Αυτή η αρχή. Όχι μόνο ζητάει διαζύγιο, αλλά από πάνω του δείχνει την πόρτα. Ώστε ο εραστής της να έρθει και να μείνει μαζί με τα παιδιά του στο δικό του σπίτι. Ο Λάρι στην άκρη του γκρεμού. Ταυτόχρονα ο γείτονας, ένας φανατικός αντισημίτης, καταπατάει τον κήπο του και, μαζί με όλα αυτά, ένας Κορεάτης φοιτητής τον απειλεί πως αν δεν τον περάσει στο μάθημά του, θα τον καταδώσει για εξαγορά στη επιτροπή των καθηγητών. Πράγμα καταστροφικό. Γιατί η επιτροπή συντόμως πρόκειται να αποφασίσει αν θα προσλάβει σε μόνιμη θέση τον Λάρι, τον μαθηματικό για τον οποίο λαμβάνει ανώνυμες, συκοφαντικές επιστολές. Τι να κάνει ο καψερός; Εγκαταλείπει τον ορθολογισμό και καταφεύγει στον Θεό. Χτυπάει την πόρτα της συναγωγής προκειμένου να εισπράξει την προφητεία τριών ραββίνων. Άνθρακας ο θησαυρός. Παρ΄ όλα αυτά, για μια στιγμή μοιάζει να καθαρίζει από τα σύννεφα ο ουρανός. Όλα φαίνονται πως ισορροπούν σαν τίποτα να μην έχει συμβεί. Προς το παρόν. Γιατί κάτι ακόμα πιο απρόβλεπτο τον βαράει σαν κεραυνός.

Επί της ουσίας, δύο τα υπόγεια ρεύματα που κυκλοφορούν σ΄ αυτή τη σαρκαστική τραγωδία ενός γελοίου- κατά βάθος- μαθηματικού. Το πρώτο, η στείρα λογική και ο ρηχός ορθολογισμός. Γιατί- λένε οι Κόεν- βασικός νόμος της διαλεκτικής είναι το τυχαίο, η σύμπτωση, το απρόβλεπτο. Το χάος είναι μέρος της επιστήμης της Φυσικής. Δεν το ήξερε; Ας ρώταγε. Το δεύτερο και το κυριότερο, η παθητική του στάση σε κάθε στιγμή της οικογενειακής και επαγγελματικής του ζωής. Δεν μετέχει, απλώς ακολουθεί. Δεν διεκδικεί, απλώς παρακολουθεί και υποχωρεί. Δεν αγωνίζεται, απλώς υποτάσσεται. Το χρονικό ενός προαναγγελθέντος «θανάτου»!

Ποιο το πρόβλημα με την ταινία; Όχι πως επαναλαμβάνονται. Άλλωστε πολλοί από τους σπουδαίους σκηνοθέτες, την ίδια- σε παραλλαγές- ταινία κάνουν. Καθόλου αυτό. Το πρόβλημα είναι η ελάχιστη ίντριγκα. Το πρόβλημα είναι η επανάληψη του ίδιου αισθητικού σχήματος. Το πρόβλημα είναι η προσκόλληση στην αναπαραγωγή των τελετών της εβραϊκής κοινότητας (το ίδιο θα έλεγα για ορθοδόξους, καθολικούς, βουδιστές και μουσουλμάνους). Με έναν λόγο, όλα άρτια καμωμένα. Άπαντες και μάλιστα «άγνωστοι» στο ευρύτερο κοινό και όμως άριστοι ερμηνευτές. Υποδειγματικοί οι εσωτερικοί ρυθμοί. Κομψότατο το υπόγειο σαρκαστικό χιούμορ, βασικό χαρακτηριστικό των Κόεν. Τότε; Απλό. Το αισθητικό σχήμα εξαιρετικό. Το περιεχόμενο προβλέψιμο και γνωστό. Το πεπρωμένο φυγείν αδύνατον. Μερικές φορές η καλλιγραφία είναι ο καλύτερος φίλος του δόγματος και της αμηχανίας!

«Ένας σοβαρός άνθρωπος»

Άριστος στα μαθηματικά Μετεξεταστέος στα προσωπικά Έχει η ζωή γυρίσματα

ΒΑΘΜΟΙ= 6 (αμπελοφιλοσοφία με καλλιγραφία)

Το άρμεγμα της αγελάδας

Σκυλοβαρέθηκα μέχρι το ύστατο λεπτό. Αν αυτό το πράγμα που το λένε «Τα μάθατε για τους Μόργκαν;» και το σκηνοθέτησε κάποιος Μαρκ Λόρενς θεωρείται κωμωδία, τότε η «Κληρονόμος» του Παναγιώτη Φαφούτη είναι σπουδαία ιστορία. Κι αν η ξανθότριχα με το πεπονοειδές κεφάλι που τη λένε Σάρα Τζέσικα Πάρκερ μπορεί να προκαλέσει ερωτική ταραχή στον Χιου Γκραντ, τότε η Σμαράγδα Καρύδη είναι ικανή να παραλύσει τον Τζορτζ Κλούνι, τον Τζόνι Ντεπ και τον Μπραντ Πιτ!

Μα, πώς μπορούν! Τι να σας πω. Ρωτήστε του Αμερικανούς παραγωγούς. Διότι επί δύο ώρες λαμβάνει χώρα το απόλυτο τίποτα. Δηλαδή, το εξής χασμουρητό. Ο Χιου με τη Σάρα στα πρόθυρα διαζυγίου, διότι εκείνος για ένα βράδυ πήγε με κάποια άλλη. Όμως εντελώς τυχαία πέφτουν πάνω σε φόνο κάποιας συμμορίας. Επειδή λοιπόν κινδυνεύουν από τους μαφιόζους, η αστυνομία για προστασία τούς στέλνει σε κάποιο χωριό του Γουαϊόμινγκ, ας πούμε στην Κωλοπετινίτσα. Υπό τη φροντίδα ενός καουμπόη σερίφη (Σαμ Έλιοτ) και της επίσης καουμπόισσας (πολύ cow) συζύγου του (Μαίρη Στίνμπεργκ). Όπου με το άρμεγμα της αγελάδας και με το καθαρό τους αέρα καθαρίζει το κλούβιο τους μυαλό. Το χωριό κάνει καλό. Οι τσοπάνηδες σκοτώνουν το κακό!

ΒΑΘΜΟΙ= 2 (Χιου Γκραντ και Σάρα Τζέσικα Πάρκερ)

Η κυρία με το σκυλάκι

Ε και! Τι είναι αυτό; Μια περιφερόμενη από χωρίου εις χωρίον αδύνατη, με κοντά παντελονάκια και με σακίδιο στην πλάτη, μεγαλοκοπέλα παρέα με θηλυκό σκυλάκι. Και όμως. Μετά τα πρώτα λεπτά ένας κόμπος μου κάθησε στον λαιμό. Συγκίνηση σχεδόν από το τίποτα!

Το «Γουέντι και Λούσι» (Wendy and Lucy) της Κέλι Ράιχαρντ, με μοναδική πρωταγωνίστρια τη Μισέλ Ουίλιαμς, παραπέμπει αμυδρά στο αριστούργημα του Ερίκ Ζονκά και του 1998 «Η ονειρεμένη ζωή των αγγέλων» (La vie revee des anges). Ο πυρήνας του περιεχομένου και καθόλου αισθητική και η διαδικασία. Ανατριχιαστική η μοναξιά. Εφιαλτική η κοινωνική ζωή. Εσωτερική κόλαση η πορεία η υπαρξιακή. Περίπου η μεταμοντέρνα, χίπικη, αλλά μινιμαλιστική παραλλαγή του αριστουργήματος του Τσέχωφ «Dama S sobachkoy» (Η κυρία με το σκυλάκι) από εκείνη τη μνημειώδη, ασπρόμαυρη, κινηματογραφική μεταφορά του Ιωσήφ Χάιφιτς του 1960, με τη μοναδική ερμηνεία της Ίγια Σαβίνα. Σπεύσατε να το προμηθευτείτε μέσω Ιnternet από το Αmazon, διότι εν Ελλάδι και στα σούπερ μάρκετ τα γνωστά μόνο θα βρείτε.

Η Reichardt αποφλοίωσε το σύμπαν της αμερικανικής παμφαγίας. Στα σκουπίδια το χάμπουργκερ. Στις χωματερές το πλαστικό. Στον διάολο η αφθονία και ο εντυπωσιασμός. Το κορίτσι με βλέμμα στραμμένο προς τον Ρομπέρ Μπρεσόν. Ουκ εν τω πολλώ το ευ. Γίνεται; Αν γίνεται! Όταν οι Αμερικανοί- κάτοχοι της αφήγησης μοναδικοί- αποφασίσουν να πορευτούν με τα χρήσιμα και τα ελάχιστα, τότε επεξεργάζονται πολύτιμους λίθους. Θυμηθείτε μόνο το «Ταξίδι στην άγρια φύση» (Ιnto the wild). Ό,τι καλύτερο έχει κάνει μέχρι σήμερα ως σκηνοθέτης ο Σον Πεν. Η πιο σπαρακτική ωδή στον χιπισμό.

Το στόρι εντελώς της μιας γραμμής. Ένα μεγάλο κορίτσι, παρέα με μια σκυλίτσα, καβάλα σ΄ ένα παμπάλαιο όχημα με τελικό προορισμό την Αλάσκα. Όσο πιο μακριά τόσο καλύτερα γι΄ αυτά τα πλάσματα, τα μοναχικά. Ενδιαμέσως, μια προσωρινή στάση σε κάποια επαρχία της Αμερικής. Εκείνη, η Γουέντι, θα επιχειρήσει shop lifting. Κάτι να βάλουν στο στόμα τους. Όμως, ένας νεαρός υπάλληλος θα τη συλλάβει κι έτσι η Γουέντι θα καταλήξει προσωρινά στο αστυνομικό τμήμα. Όταν επιστρέψει, άφαντη η Λούσι. Τότε μόνη αρχίζει να την ψάχνει. Όμως το όχημα έχει κλατάρει. Παγιδευμένη σ΄ αυτήν την πόλη η Γουέντι. Χωρίς αυτοκίνητο και κυρίως χωρίς τη Λούσι. Μόνη, αδέκαρη, άστεγη, απελπισμένη!

Πρώτα η γεωμετρία, έπειτα η σκηνοθεσία. Αυτή η αρετή της Αμερικανίδας. Προσέξτε τους ανθρώπινους, τους φυσικούς και τεχνητούς όγκους αυτής της λιτής ιστορίας. Γιατί μόνο μία η πρωταγωνίστρια; Επειδή η μονάδα αντικαθιστά και υποκαθιστά ευρύτερα κοινωνικά σύνολα. Η ουσία μέσα από την περίπτωση μιας συγκεκριμένης, ατομικής, περιπέτειας. Στοιχειώδες. Γιατί μόνη, αδέκαρη, περιπλανώμενη, ρακένδυτη και άστεγη; Μα, γιατί ένα μέρος της κοινωνίας συμβαίνει να είναι αδέκαρο, άστεγο και ρακένδυτο. Αλλά και επειδή η περιπλάνηση έχει να κάνει με όλη την Αμερική.

Οι τόποι αλλάζουν, αλλά το βίωμα παραμένει το ίδιο. Μόνος εδώ, μόνος εκεί, μόνος παντού. Κι αυτό στοιχειώδες. Το ίδιο με τον Χρόνο. Εξαρτάται από το βίωμα. Άλλοτε οι μέρες τρέχουν με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Άλλοτε οι δείκτες του ρολογιού είναι κολλημένοι στο ίδιο σημείο. Και γιατί το σκυλάκι; Μα επειδή μόνο αυτή η μοναδική, αληθινή, αφοσιωμένη επαφή. Γιατί οι δρόμοι είναι άδειοι; Γιατί εκείνη έτσι τους βλέπει. Το ίδιο και με το δάσος. Το ίδιο και με κάθε στοιχειώδη, αναγκαστική επαφή με τους ανθρώπους. Παντού αλλοτριωμένοι, αποξενωμένοι, κουρδισμένοι. Παντού αντίπαλοι. Παντού εχθροί. Μοναδικός αληθινός άνθρωπος ένα τετράποδο. Αυτό το έσχατο ενός πολιτισμού που έγινε για τον άνθρωπο που θα «σκοτώσει» την ανθρωπιά!

«Γουέντι και Λούσι»

Μόνη γυναίκα Έναν σκύλο ψάχνει Ο ορισμός του μινιμαλισμού Συγκίνηση και ανθρωπιά

ΒΑΘΜΟΙ= 7 (δάκρυα αληθινά)