«Αντίχριστος»: παραλήρημα μισογυνισμού ή παρεξηγημένο αριστούργημα;

• Ψάχνεις να βρεις παρέα να τη δεις, κάποιος να σου κρατάει το χέρι όταν η βία στην οθόνη σού γυρίζει τα άντερα.

Η πιο συζητημένη ταινία της χρονιάς, που ξεκίνησε την καριέρα της τον Μάιο στις Κάνες με ένα ωραιότατο γιουχάισμα, ήρθε και στα μέρη μας.

Ενα παιδάκι πέφτει από το παράθυρο, ενώ οι γονείς του κάνουν έρωτα. Η μητέρα βυθίζεται σε κατάθλιψη, ο άντρας της αναλαμβάνει να τη θεραπεύσει -όντας και επαγγελματίας ψυχαναλυτής. Και μια άβυσσος ανοίγει και τους καταπίνει. Στο μυστηριώδες δάσος που καταφεύγουν, η γυναίκα ταυτίζεται με ό,τι σκοτεινότερο πιστεύουν κάποιοι ότι συνοδεύει το φύλο της. Και αρχίζει ή μάλλον ολοκληρώνει το μακελειό, που είχε ήδη ξεκινήσει από τις πρώτες σκηνές της ταινίας....

Δεν θέλουμε να σας προκαταλάβουμε. Να συμβάλουμε θέλουμε στις κουβέντες, που σίγουρα έχουν ήδη ανάψει στις παρέες σας γύρω από αυτήν τη γοητευτική αλλά και απωθητική ταινία. Ζητήσαμε από πέντε καλλιεργημένους και τολμηρούς ανθρώπους να δουν τον «Αντίχριστο» του Λαρς φον Τρίερ και να μας γράψουν τη γνώμη τους. Το ότι πλειοψηφούν οι γυναίκες, δεν μας ξέφυγε. Είναι, άλλωστε, μια γυναικεία ταινία, έστω και από την ανάποδη.

Ενισχύει τα κυρίαρχα ιδεολογικά στερεότυπα

Ο «Αντίχριστος» του Λαρς φον Τρίερ ολισθαίνει από την κριτική στην αποδοχή θρησκο-ιδεολογικών στερεοτύπων ακραίου μισογυνισμού.

ΑΝΤΟΥΑΝΕΤΤΑ ΑΓΓΕΛΙΔΗ (σκηνοθέτις) ΡΕΑ ΒΑΛΝΤΕΝ (διδάκτωρ Φιλοσοφίας) Στο πρώτο μέρος της, η ταινία αποτελεί μια εξαιρετική ανατομία του πόνου, που αγγίζει ερωτήματα για την κατασκευή της ενοχής. Αντιθέτως, από τη μέση της ταινίας και μετά χάνονται οι αμφισημίες και εικονοποιείται στερεοτυπικά η πιο γκροτέσκα μορφή των ανδρικών φόβων απέναντι στη γυναικεία σεξουαλικότητα.

Η γυναικεία ηδονή, η γυναίκα ως υποκείμενο ηδονής, είναι το απόλυτο κακό, πηγή κάθε συμφοράς -από τον θάνατο του παιδιού της μέχρι τον ευνουχισμό του άνδρα. Ακόμα πιο δαιμονική, όμως, είναι η μητρότητα, η οποία παρουσιάζεται ως είδος φόνου. Η μητέρα είναι ένοχη σε κάθε περίπτωση: ένοχη επειδή γεννάει το παιδί, εξορίζοντάς το από το καταφύγιο της μήτρας, και ταυτόχρονα ένοχη επειδή το κρατά κολλημένο επάνω της.

Απέναντι στην αβυσσώδη και κολλώδη γυναικεία φύση, ο μικρός, αθώος, ορθολογιστής, αλαζόνας, αλλά καλών προθέσεων, άνδρας πρέπει να σκοτώσει αν θέλει να επιβιώσει. Η ταινία ξεκινά με το προπατορικό αμάρτημα και τελειώνει με την εξημέρωση της γυναίκας-φύσης. Μια εν δυνάμει ανατρεπτική ανάγνωση θα εκλάμβανε την ταινία ως παρωδία-σχόλιο των αρχαϊκών φόβων του άνδρα. Μας δίνονται αρκετά στοιχεία για να υποθέσουμε ότι όλη η ταινία περιορίζεται στο δικό του υποκειμενικό βλέμμα, συμβαίνει μέσα στο κεφάλι του: από τις παραμορφώσεις και τα παραισθητικά οράματα μέχρι την εξέλιξη των σκέψεών του. Είναι ένας θεραπευτής που, λόγω της άγνοιας των δικών του φόβων, τους επιβάλλει προβάλλοντάς τους στην ασθενή του. Σαν νέος ιεροεξεταστής, ο άνδρας επιθυμεί και προκαλεί την ασθένεια της γυναίκας του, που θα του δώσει την αιτία να τη σκοτώσει. Ο Αντίχριστος τότε θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως σχόλιο πάνω στη γυναικοφοβία και τις αυτο-εκπληρούμενες προκαταλήψεις.

Η συγκεκριμένη ταινία, όμως, χρησιμοποιεί συνεχείς και εκβιαστικούς μηχανισμούς ταύτισης οι οποίοι αναιρούν την ανατρεπτική ερμηνεία. Η ταινία είναι ανησυχητική στον βαθμό που μέσα από την εικαστική της δύναμη και τους ισχυρούς μηχανισμούς ταύτισης, παρασύρει το κοινό σε μια επικίνδυνη ιδεολογία. Η χρήση εμφανώς αποστασιοποιητικών στοιχείων, σαν την ομιλούσα αλεπού, ενδυναμώνει κατ' αντίθεση, αντί να υπονομεύει, την ταυτιστική δύναμη των ακραία βίαιων σκηνών του τέλους. Στον «Αντίχριστο» εξαφανίζεται η αυτοσαρκαστική αποστασιοποίηση που υπήρχε σε προηγούμενες ταινίες του Λαρς φον Τρίερ. Αυτοί οι εφιάλτες δεν αμφισβητούν, αλλά ενισχύουν τα κυρίαρχα ιδεολογικά στερεότυπα.

Ελεγεία σκοταδισμού και μισογυνισμού

Για να περπατήσει ο δυτικός κόσμος τον 18ο αιώνα και να τον μετατρέψει σε Αιώνα των Φώτων, για να εμπιστευθεί τους ανθρώπους και την έλλογη δύναμή τους να κατανοούν τον κόσμο γύρω τους και να μπορούν να τον κάνουν καλύτερο, έπρεπε να αφήσει πίσω του μια σειρά από ιδεοληψίες, προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες που λειτουργούσαν σαν ασφαλιστικές δικλίδες για οποιαδήποτε αλλαγή και κρατούσαν δέσμιες τις ανθρώπινες κοινωνίες σε κλειστά ανορθολογικά συστήματα πεποιθήσεων και αντίστοιχων πρακτικών.

ΜΑΡΙΑ ΡΕΠΟΥΣΗ (αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιστορίας ΑΠΘ) Στον πυρήνα αυτών των συστημάτων ήταν, φονταμενταλιστικές θα μπορούσαμε να τις πούμε σήμερα, αντιλήψεις για την ανθρώπινη φύση και το κακό που εξ ορισμού φωλιάζει μέσα της, κακό σχεδόν απόλυτο και εγγενές, γι' αυτό και διαρκώς κυνηγημένο, μέχρι τελικής πτώσεως.

Οι σκοταδιστικές αυτές αντιλήψεις, συνδυασμένες με τον μισογυνισμό της εποχής τους, βρίσκουν την ακραία τους έκφραση στην περίπτωση των γυναικών που στιγματίζονται συνολικά ως εν δυνάμει όργανα του Σατανά και γίνονται στόχος ενός μαζικού διωγμού που πέρασε στην ιστορία ως το κυνήγι των μαγισσών. Θα μπορούσε να ονομαστεί και γενοκτονία του γυναικείου φύλου, ένα είδος gendercide, αφού το 90% των θυμάτων αυτής της μαζικής υστερίας ήταν γυναίκες.

Στη διάρκεια του 16ου και του 17ου αιώνα, κάθε γυναίκα κινδύνευε να κατηγορηθεί σαν μάγισσα και να οδηγηθεί στο δικαστήριο. Πολλές από αυτές, δεκάδες χιλιάδες, σύμφωνα με συντηρητικές εκτιμήσεις 110.000 δίκες το διάστημα 1450-1750, θα διωχθούν τελικά με κατηγορία τις προνομιακές τους σχέσεις με τις δυνάμεις του κακού. Πουλημένες στον Σατανά με αντάλλαγμα υπερφυσικές δυνάμεις για να πράξουν το κακό που έχουν μέσα τους, συλλαμβάνονται, βασανίζονται για να αποκαλύψουν τις μυστικές τους συμφωνίες με τον Αντίχριστο, αναγκάζονται να συνειδητοποιήσουν τη σατανική τους φύση και να την ομολογήσουν και πολλές από αυτές, οι μισές περίπου από όσες κρίνονται ένοχες, θανατώνονται δημόσια στην πυρά ή στην κρεμάλα.

Το χαλάζι που έπεσε και κατέστρεψε τα σπαρτά, το γελάδι που ψόφησε, η κότα του γείτονα που δεν γέννησε αβγά, το παιδί που αρρώστησε, ήταν συχνά τα σημάδια της μαγικής ικανότητας κάποιων γυναικών που είχαν πουλήσει την ψυχή τους στον διάβολο.

Την ιστορία αυτή ανακαλεί η τελευταία κινηματογραφική αφήγηση του Τρίερ, «ο Αντίχριστος». Οχι για να την καταγγείλει, να την αμφισβητήσει, να την προβληματίσει. Για να τη δικαιώσει. Η ηρωίδα του είναι αρχικά ένα καταπιεσμένο θηλυκό, που δεν έχει συνείδηση της σατανικής φύσης του, μια διανοούμενη, υποψήφια διδάκτορας που ασχολείται με τα βασανιστήρια που υφίστανται οι γυναίκες. Μάταιο. Καταλήγει να πιστέψει το βάσιμο των κατηγοριών εναντίον του φύλου της. Καταλήγει ένα θηλυκό που δεν μπορεί να γράψει, ένα θηλυκό που δεν έχει όνομα, μια Εύα με το κακό ριζωμένο μέσα της. Προκαλεί τον θάνατο του παιδιού της, προκαλεί τα βελανίδια όπως οι αδελφές της προκαλούσαν χαλαζόπτωση, ευνουχίζει τον άνδρα της, τον τραυματίζει θανάσιμα. Μέσα από μια επώδυνη διαδικασία συνειδητοποιεί τη φύση της.

Αυτός, παιδί του διαφωτισμού και της ψυχανάλυσης, παρά την άρνησή του να δεχθεί την πραγματική φύση της Εύας του και αφού δεν μπορεί να την ελέγξει, δεν έχει παρά να την κάψει, όπως κάμποσα χρόνια πριν έκαναν οι πρόγονοί του.

Μια ελεγεία σκοταδισμού είναι η τελευταία ταινία του Τρίερ. Η επιτομή του μισανθρωπισμού, του μισογυνισμού. Μας είχε ήδη προϊδεάσει με την προηγούμενη δουλειά του, αλλά και με το Dogville, για την κακότητα της ανθρώπινης φύσης. Τώρα όμως ξεπέρασε τα όρια ο μεγαλύτερος εν ζωή σκηνοθέτης, όπως αυτοχαρακτηρίστηκε. Μας θύμισε ότι ο καλλιτέχνης δεν κρίνεται μόνο για τον τρόπο που υπηρετεί τις εμμονές του, αλλά και για τις εμμονές του τις ίδιες. Εχουμε δικαίωμα να αρνηθούμε τις εμμονές εκείνες που μας προσβάλλουν, ακόμη και αν η φόρμα τους είναι πρωτοποριακή. Εχουμε δικαίωμα να αποζητούμε την απελευθερωτική σημασία της τέχνης και να αναρωτιόμαστε αν είναι τέχνη αυτό που κάνει ο Τρίερ.

Μισογύνη τον θεωρούν οι αντιφεμινιστές

• Στην Ελλάδα θεωρώ ότι δεν έχουμε την πολυτέλεια να κρίνουμε αν τα πονήματα καταξιωμένων δημιουργών είναι έργα τέχνης.

ΜΑΡΙΟΣ ΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ (ζωγράφος, καθηγητής Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών) Από τον Ροΐδη και την «Πάπισσα Ιωάννα» έως το «Μεγάλο Ερωτικό» του Εμπειρίκου, από το «Χριστός ξανασταυρώνεται» του Σκορσέζε μέχρι την απόσυρση του έργου του Κορντιέ -μετά από υπουργική διαταγή-, από την έκθεση Outlook και τη συνουσία με φρέσκο καρπούζι του Θανάση Τότσικα στην ίδια έκθεση, τα κριτήρια ήταν ηθικά και όχι αισθητικά.

Θεωρώ ότι η ταινία του Λαρς φον Τρίερ ως γραφή, ως φόρμα είναι ένα σύγχρονο αριστούργημα -ειδικά το πρώτο κομμάτι. Ηταν τρομακτική η σύλληψή του να συνδέσει την ερωτική απόλαυση με το πιο ακραίο πράγμα, που είναι ο θάνατος ενός παιδιού.

Η ταινία δομείται πάνω στον εφιάλτη του σύγχρονου ανθρώπου. Ο σκηνοθέτης έκανε μια βουτιά στο εσώτερο είναι του και έβγαλε τον σκοτεινό εαυτό του. Αιώνες τώρα οι ανήλιαγοι Σκανδιναβοί, από τον Στρίντμπεργκ και τον Ιψεν μέχρι τον Μπέργκμαν και τον Μουνχ, μιλούσαν για τη σκοτεινή πλευρά του ανθρώπου. Είναι επομένως το παραλήρημα ενός μεγάλου σκηνοθέτη πάνω στις σκοτεινές πλευρές του υποσυνείδητου συνεχίζοντας μια μεγάλη παράδοση.

Δεν θεωρώ ότι είναι μισογύνης. Το αντίθετο. Την τραγωδία μοιράζεται το ανθρώπινο είδος και όχι μόνο η γυναίκα. Η ηρωίδα -εξαιρετική η Σαρλότ Γκενσμπούργκ- φορτώνεται όλες τις ενοχές της ανθρωπότητας. Πρέπει να είσαι αντιφεμινιστής για να ισχυριστείς ότι είναι μισογύνης. Το χάος και τον διάβολο τον περιέχουμε όλοι μέσα μας. Η ταινία επαναφέρει τα βάναυσα ζητήματα, που πρώτη η αρχαία τραγωδία έθιξε. Ο Τρίερ το ξανατολμά.

Δεν πρέπει να μας σοκάρει η βία με αυτά που βλέπουμε στην τηλεόραση. Ας αποδεσμευτεί η τέχνη από ηθικολογικά κριτήρια γιατί μόνο έτσι θα ξαναβρεί σ' αυτή τη δύσκολη εποχή την ηθική της. Ο Τρίερ τιμά τον Ταρκόφσκι, αφιερώνοντάς του την ταινία. Μεταξύ των δύο, προτιμώ τον Ταρκόφσκι. Μίλησε για την ανατριχίλα του υποσυνείδητου με έναν περισσότερο ήπιο, αλλά πιο ουσιαστικό τρόπο».

Κομφορμισμός και παπαδίστικη αντίληψη

• Δηλώνω εξαρχής ότι με το κινηματογραφικό έργο του Λαρς φον Τρίερ δεν έχω και τις καλύτερες σχέσεις.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΡΑΜΟΣ (κριτικός κινηματογράφου, συγγραφέας) Προτιμώ τη σκοτεινή, απαισιόδοξη «Europa» και τους άνισους, απελπισμένους «Ηλίθιους» από άλλες, περισσότερο γνωστές και, κατά κανόνα, αποδεκτές ταινίες του Δανού σκηνοθέτη.

Ετσι κι αλλιώς, πέρα από τις προσωπικές προτιμήσεις, ο Τρίερ είναι ένας από τους σημαντικότερους κινηματογραφιστές που αναδείχθηκαν μετά «την εποχή των δημιουργών», τον κινηματογράφο των μεγάλων προγόνων. Μαζί με τον Πέδρο Αλμοδόβαρ -για να αναφέρω τον πιο γνωστό δημιουργό αυτής της γενιάς- είναι ένα από τα νέα τέρατα του ευρωπαϊκού και του παγκόσμιου σινεμά.

Το κύριο στοιχείο αυτών των σκηνοθετών είναι ο επιγονικός χαρακτήρας του έργου τους και η προσπάθειά τους να υπερβούν ή να διευρύνουν τα μαθήματα των προγόνων. Ο Αλμοδόβαρ βασίζεται στη λατρεία του είδους (το μελόδραμα) και στο βλάσφημο, ακραίο παιχνίδι μαζί του. Ο Τρίερ έρχεται από τον σκοτεινό, αυστηρό, προτεσταντικό ευρωπαϊκό Βορρά, στέκεται με δέος απέναντι στους προγόνους, τον Ντράγιερ και τον Μπέργκμαν, είναι ένας πιστός θαυμαστής τους, σε καμία περίπτωση ένας πατροκτόνος.

Αν για τους πατέρες του η θρησκευτικότητα ήταν ένα σύστημα κλειστό, αλλά ταυτόχρονα και απελευθερωτικό, στον απόγονο δεν φέρνει παρά την απάρνηση του έρωτα, τα σώματα που ενώνονται είναι αμαρτωλά, η ποινή πρέπει να είναι η πιο φρικτή τιμωρία που μπορεί να βιώσει ο άνθρωπος. Την απώλεια του παιδιού. Τους πρώτους τους κατάτρεχε η αμφιβολία. Ο δεύτερος αρκείται στη θρησκευτική βεβαιότητα.

Στον «Αντίχριστο» υπάρχουν ορισμένα αρχετυπικά θέματα. Εχθρική φύση, αντιπαλότητα αρσενικού-θηλυκού και κυρίως, η ενοχή για τη μεγαλύτερη ανάγκη, ευτυχία και χαρά των ζωντανών οργανισμών, την ερωτική συνεύρεση. Ο Τρίερ όμως δεν είναι ένας Ηθικός, δεν παλεύει με το σκοτεινό σημείο της ανθρώπινης φύσης, είναι ένας κομφορμιστής, με την παλιά, παπαδίστικη αντίληψη, που θεωρεί πως η απόλαυση των σωμάτων επιφέρει την υπέρτατη τιμωρία.

Ο άνδρας γι' αυτόν είναι ένας «πολιτισμένος» άνθρωπος, που μπορεί να εξηγήσει, αφού δεν μπορεί να βιώσει, την αγάπη και την αποδοχή, αλλά η γυναίκα παραμένει ο φοβερός συνεργάτης του διαβόλου, η αρχέγονη μαινάδα. Κάποτε οι αρχαίες «Βάκχες» τρελάθηκαν, ο Κιθαιρώνας είναι πάντα ένα σκληρό βουνό, η γυναικεία φύση δεν χωράει στους ανθρώπινους νόμους, τα ένστικτα είναι υπέρτερα των μηχανισμών καταστολής τους, στη γυναικεία μήτρα αρχίζει και τελειώνει το αίνιγμα της ζωής του κόσμου. Αυτά τα παλιά μαθήματα μοιάζουν τελείως απωθημένα στην Εδέμ του Δανού σκηνοθέτη.

Ο «Αντίχριστος» προκαλεί θόρυβο, όχι τόσο για την κινηματογραφική του κατάκτηση -υπερεκτιμημένη στη συγκεκριμένη ταινία-αλλά γιατί σε τέτοιες εποχές η κατασκευή του οποιουδήποτε «σοκ» δεν χρειάζεται έναν προσανατολισμό προς τα βάθη της ανθρώπινης συνείδησης. Ο Τρίερ βολεύεται με τις θρησκευτικές τακτοποιήσεις και αποδοχές.

Ο Τρίερ τιμωρεί άνδρες και γυναίκες

• Αφελής ταινία από έναν ταλαντούχο καλλιτέχνη.

ΕΡΣΗ ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ (συγγραφέας) Εικόνες λυρισμού και μπανάλ σκηνές σε αργή κίνηση. Νομίζω ότι ο Λαρς φον Τρίερ επιδίωξε να κάνει ένα αρχετυπικό έργο, όπου για άλλη μία φορά το σεξ και ο θάνατος, αλληλένδετα και αδιαχώριστα, είναι η ραχοκοκαλιά της ύπαρξής μας. Αλλά ενώ σε μια άλλη ταινία, στη «Δασκάλα του πιάνου» του Χάνεκε, το ίδιο θέμα με τη σαδομαζοχιστική του διάσταση, την εσωτερική αθλιότητα, την προσωπική αγωνία και τη μοναξιά των ηρώων αποδίδεται με συγκλονιστικό τρόπο, στον «Αντίχριστο» το εγχείρημα παραμένει σχηματικό και επίπεδο. Η Εδέμ είναι ύπουλη και μαύρη από την αρχή, η φύση κακόβουλη, η κάθοδος στην κόλαση προεξοφλημένη. Και μια αλεπού-μάντις που λέει τον χρησμό «Το χάος βασιλεύει» προκαλεί γέλιο, όχι φόβο. Τέλος, οι αναφορές στο Κακό και τον Σατανά μού φάνηκαν περιττές για την οικονομία της ταινίας και παιδαριώδεις. Δεν πρόκειται για μισογυνισμό. Στο βάθος ο Λαρς Φον Τρίερ είναι ηθικολόγος. Αυτό που μας λέει είναι ότι όλοι πρέπει να τιμωρηθούμε, άντρες και γυναίκες.

• Ελευθεροτυπία, Τετάρτη 7 Οκτωβρίου 2009