Η «Ψυχή» του Εμφυλίου

• Εντυπώσεις για την αισθητική και πολιτική αξία της νέας ταινίας του Παντελή Βούλγαρη «Ψυχή βαθιά» με θέμα τον εμφύλιο πόλεμο

• του ΓΙΑΝΝΗ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗ | ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 25 Οκτωβρίου 2009

Από την περασμένη Πέμπτη η «Ψυχή βαθιά», η ταινία μέσω της οποίας ο σκηνοθέτης Παντελής Βούλγαρης τίμησε τα 60 χρόνια από το τέλος του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, προβάλλεται στις αίθουσες. Το φιλμ τοποθετείται στα βουνά της Δυτικής Μακεδονίας, στην εκπνοή του ελληνικού εμφυλίου πολέμου (1949), και εξετάζει την περίπτωση δύο εφήβων αδελφών, του 17χρονου Ανέστη (Χρήστος Καρτέρης) και του 14χρονου Βλάση (Γιώργος Αγγέλκος), οι οποίοι βρίσκονται σε αντίπαλα στρατόπεδα. Καθ΄ ότι και οι δύο γνωρίζουν καλά την περιοχή όπου μεγάλωσαν (τα υψώματα, τα δάση, τα ποτάμια, τα περάσματα), χρησιμοποιούνται ως οδηγοί. Ο μεν Ανέστης βρίσκεται στο πλευρό του ανθυπολοχαγού του Εθνικού Στρατού (Γιώργος Συμεωνίδης), ο δε Βλάσης στο πλευρό του καπετάν Ντούλα (Βαγγέλης Μουρίκης) του Δημοκρατικού Στρατού.

Περί τους 70.000 στρατιώτες και αντάρτες σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου (1946-1949). «Στον Εμφύλιο η διάσταση του πολέμου είναι πιο δραματική γιατί καμία εξήγηση δεν πείθει απόλυτα, δεν παρηγορεί» αναφέρει ο Π. Βούλγαρης στο press kit της ταινίας του. «Η εμφύλια αναμέτρηση είναι η πιο τραγική εκδοχή πολέμου γιατί καμία πλευρά δεν μπορεί να είναι υπερήφανη, δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι όλα ήταν καλά καμωμένα... Δεν είμαι πολιτικός ούτε ιστορικός ,είμαι καλλιτέχνης και στην ταινία καταθέτω αυτό που μου αναλογεί, αυτό που μέσα μου επιμένει να με συγκλονίζει. Η μοίρα των απλών ανθρώπων, των από κάτω, των λησμονημένων θανάτων».

Παρά τις ενάρετες προθέσεις της ταινίας, η απουσία πολιτικού πλαισίου έχει προκαλέσει αρνητικές αντιδράσεις. Σε πρόσφατο δημοσίευμα του «Ριζοσπάστη», π.χ., η Ελένη Μηλιαρονικολάκη αναφέρει ότι η «Ψυχή βαθιά» «παρακάμπτει το ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο των γεγονότων που εξιστορεί. Περιγράφεται ένας πόλεμος και μάλιστα με εξαντλητικές για τη βία του λεπτομέρειες: ποιες οι αιτίες, ποιος ο χαρακτήρας και ο σκοπός του, ποια κοινωνικά συμφέροντα εκπροσωπούν οι αντιμαχόμενες πλευρές;».

«Το Βήμα» συγκέντρωσε απόψεις ανθρώπων του πολιτικού και του καλλιτεχνικού χώρου που είδαν την «Ψυχή βαθιά» στην πανελλήνια πρεμιέρα της και ανέθεσε σε δύο συντάκτες του να καταθέσουν τη δική τους γνώμη.

Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Παπαδόπουλου ο ελληνικός εμφύλιος είχε αποσιωπηθεί, αν και κατά καιρούς υπήρξαν ταινίες που ασχολήθηκαν μαζί του: «Δώστε τα χέρια» του Ερρίκου Ανδρέου, «Δραπέτες του Μπούλκες» του Ανδρέα Παπασταματάκη, «Γράμμος» του Ηλία Μαχαίρα κ.ά. Ακόμη και όταν ο Εμφύλιος ήταν νωπός, κάποιες ταινίες έκαναν νύξεις όπως το «Οι Γερμανοί ξανάρχονται» (1949) του Αλέκου Σακελλάριου που καυτηριάζει τη φαγωμάρα που διαδέχθηκε την εθνική ομοψυχία των χρόνων της Κατοχής (μεταδίδεται το επόμενο Σάββατο από τη ΝΕΤ).

Οπως αναφέρει ο ιστορικός Πολυμέρης Βόγλης στο βιβλίο Αναπαραστάσεις πολέμου (εκδόσεις Παπαζήση), μετά τη Μεταπολίτευση η πολιτική αλλαγή ώθησε σκηνοθέτες σε μια «αναδιαπραγμάτευση της δεκαετίας του 1940 και της μνήμης της». Ταινίες όπως «Η κάθοδος των εννιά» του Χρίστου Σιοπαχά και «Τα χρόνια της θύελλας» του Νίκου Τζήμα τοποθετούνται κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου, ενώ άλλες όπως το «Ταξίδι στα Κύθηρα» του Θόδωρου Αγγελόπουλου, «Τα παιδιά της Χελιδόνας» του Κώστα Βρεττάκου, «Ο άνθρωπος με το γαρίφαλο» του Τζήμα, η «Βασιλική» του Βαγγέλη Σερντάρη και το «Ούλοι εμείς εφέντη» του Λεωνίδα Βαρδαρού ασχολήθηκαν με τις συνέπειές του. Με περιέργεια περιμένουμε και το πρόσφατο ντοκυμαντέρ της Αλίντας Δημητρίου «Η ζωή στους βράχους» που ασχολείται με το πολύκροτο ζήτημα του ελληνικού εμφυλίου πολέμου.