Ολοι δικοί μας είμαστε;

• Πώς μπορεί να επέλθει η συμφιλίωση ύστερα από έναν αδελφοκτόνο πόλεμο, όπως ο ελληνικός Εμφύλιος; Προφανώς, μέσα από την αναγνώριση, και από τις δυο πλευρές, των τρομερών σφαλμάτων του παρελθόντος. Ετσι ώστε να πάψει να κατατρέχει τη σύγχρονη ζωή μας.

Δυστυχώς, η συμφιλίωση που αποπειράται ο Παντελής Βούλγαρης στην πολύ καλοφτιαγμένη από τεχνικής πλευράς ταινία του «Ψυχή βαθιά», που προβάλλεται αυτές τις μέρες, πιστεύω πως χάνει το στόχο της. Γιατί δεν αναζητά τις ρίζες αυτής της σύγκρουσης, ούτε εξετάζει πολιτικά τις θέσεις των δυο πλευρών, αλλά προσπαθεί να ρίξει το φταίξιμο στους Αμερικανούς από τη μια και στους Σοβιετικούς (και ειδικά στον Στάλιν) από την άλλη.

Ξέρουμε πια πως και οι δυο πλευρές έκαναν πολλά ασυγχώρητα, εγκληματικά λάθη. Κι αυτό εξαιτίας του φανατισμού των ιδεολογιών που κυριαρχούσαν και που συχνά τύφλωναν τη λογική τους. Η ταινία του Βούλγαρη ξεκινά λίγο πριν από την επιχείρηση του Γράμμου, με τον βασιλιά Παύλο να εξηγεί στον τότε πρωθυπουργό ότι αυτοί που διοικούν είναι οι Αμερικανοί και, σύμφωνα με τις απαιτήσεις τους, πρέπει τους αντάρτες «να τους σκοτώσουμε». Κι αυτό, όπως αφήνεται να αντιληφθεί ο θεατής, παρά τη θέληση, τόσο του βασιλιά όσο και του στενοχωρημένου πρωθυπουργού.

Αυτή η γραμμή ακολουθείται ώς το τέλος: ο πρωθυπουργός στην αρχή και οι στρατηγοί του Εθνικού Στρατού στη συνέχεια δείχνουν να κάνουν ό,τι κάνουν επειδή απλώς είναι υποχρεωμένοι. Ακόμη και οι μάχες του Γράμμου περιορίζονται στο ρίξιμο βομβών ναπάλμ από τους Αμερικανούς. Ενώ η αντιμετώπιση των συλληφθέντων μετά τη μάχη ανταρτών στα κρατητήρια δεν είναι καθόλου ρεαλιστική. Το μόνο που βλέπουμε είναι ένα στρατιώτη να κρατά σφιχτά από το λαιμό μια αντάρτισσα προσπαθώντας να την υποχρεώσει να αναγνωρίσει άλλους κρατούμενους. Εκείνη αρνείται, χωρίς όμως να υποστεί κανένα βασανιστήριο. Στο τέλος, ο στρατιώτης απλώς την πετάει σ' ένα από τα κελιά - ενώ γνωρίζουμε την απάνθρωπη μεταχείριση των αιχμαλώτων, από βιασμούς μέχρι ακρωτηριασμούς και αποκεφαλισμούς.

Κινηματογραφικό συγχωροχάρτι

Αντίθετα, οι σκηνές αυτές και αρκετές άλλες διαπνέονται από το πνεύμα της συμφιλίωσης, πνεύμα που ασφαλώς δεν υπήρχε τότε. Σ' αυτό εντάσσεται και η σκηνή προς το φινάλε της ταινίας, όταν ένας πολύ νεαρός αντάρτης - που ο αδερφός του πολεμά στο αντίθετο στρατόπεδο - συλλαμβάνεται και πρόκειται να εκτελεστεί. Ο αδερφός του ζητά από τον αξιωματικό του να παρέμβει για να τον σώσουν: ο τελευταίος δείχνει να το θέλει, αλλά έχει τα χέρια του δεμένα. Μίσος δεν υπάρχει πουθενά. Ακόμη κι όταν στρατιώτες και αντάρτες βρίζονται, στη διάρκεια μιας ανάπαυλας, οι βρισιές τους μοιάζουν περισσότερο με παιχνίδι.

Βέβαια, δεν είναι η πρώτη φορά που γίνεται προσπάθεια συμφιλίωσης βασισμένη σε κινηματογραφικά μέσα και όχι στην ιστορική αλήθεια. Η πρώτη σημαντική προσπάθεια, που σημείωσε μάλιστα και μεγάλη εισπρακτική επιτυχία, ήταν το 1980 με την ταινία «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο» του Νίκου Τζίμα. Στο πνεύμα της συμφιλίωσης που ευαγγελίζεται σ' όλη τη διάρκεια της ταινίας ο τότε πρωθυπουργός Πλαστήρας αλλά και στο χριστιανικό πνεύμα που διαπνέει τον κινηματογραφικό, μεσσιανικό Νίκο Μπελογιάννη (ο ίδιος κι οι σύντροφοί του παραλληλίζονται με τους πρώτους Χριστιανούς), ο Τζίμας ρίχνει όλο το φταίξιμο στους Αμερικανούς, δίνοντας συγχωροχάρτι στην υπόδουλη στα ξένα συμφέροντα κυβέρνηση, τον βασιλιά και τους γύρω τους. Η λαϊκή (ή, πιο σωστά, λαϊκίστικη) αυτή αντιμετώπιση της ιστορίας του Μπελογιάννη έκανε εύκολη την ηρωοποίησή του, μετατρέποντας την ταινία μιαν από τις πιο εμπορικές των πρώτων δεκαετιών της μεταπολίτευσης.

Υπάρχουν, ευτυχώς, ορισμένες άλλες ταινίες που προσπάθησαν στο παρελθόν να δώσουν μια πιο αυθεντική εικόνα της περιόδου. Στο διάλειμμα φιλελευθεροποίησης που κυριάρχησε στη σύντομη περίοδο της κυβέρνησης του Κέντρου, ο Αδωνις Κύρου έδωσε στο «Μπλόκο» (1964) μια αληθινή εικόνα της ομαδικής σφαγής που έκαναν τον Αύγουστο του 1944 Γερμανοί και ταγματασφαλίτες συνεργάτες τους (που αργότερα θα χρησιμοποιηθούν και στον Εμφύλιο). Στα χρόνια της μεταπολίτευσης ακολούθησαν και άλλες ταινίες, από ντοκιμαντέρ («Παράσταση για ένα ρόλο» του Διονύση Γρηγοράτου, «Αρης Βελουχιώτης» του Φώτου Λαμπρινού κ.ά.) μέχρι φιξιόν, όπως αυτές του Θόδωρου Αγγελόπουλου, «Θίασος» και «Οι κυνηγοί», «Η κάθοδος των εννιά» του Χρίστου Σιοπαχά που άγγιξαν με ειλικρίνεια, συχνά και με τόλμη, το θέμα.

Πάντως, με το να τα ρίχνουμε όλα στους ξένους δεν βγαίνει στο φως η αληθινή Ιστορία. Αν συνεχίσουμε έτσι, σύντομα θα γυριστεί και μια ταινία όπου θα συμφιλιωνόμαστε και με τους... Αμερικανούς της τότε εποχής, που δεν ήθελαν τίποτα περισσότερο από το καλό μας. *

• Του ΝΙΝΟΥ ΦΕΝΕΚ ΜΙΚΕΛΙΔΗ, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Επτά, Κυριακή 25 Οκτωβρίου 2009