Ο Κωνσταντίνος Γιάνναρης εκθέτει τον εαυτό του

Περιήγηση σε μια ζωή και μια τέχνη

Ο Κωνσταντίνος Γιάνναρης εκθέτει τον εαυτό του μέσα από πειραματικά βίντεο, φωτογραφίες και εγκαταστάσεις

Της Μαριας Κατσουνακη, Η Καθημερινή, 30/11/2008

Η μουσική από «Τα κατά Ιωάννην πάθη» του Μπαχ αναμειγνύεται με τη φωνή του Κωνσταντίνου Γιάνναρη. Η έκθεση που φιλοξενεί αυτή την περίοδο (έως τις 14 Δεκεμβρίου) το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, με ταινίες μικρού μήκους, αποσπάσματα πειραματικών βίντεο, φωτογραφίες και εγκαταστάσεις του Ελληνα δημιουργού, είναι μια αποκαλυπτική περιήγηση σε μια ζωή και μια τέχνη. Μια εικαστική μαρτυρία στο παρελθόν ενός καλλιτέχνη. Οταν θέλουμε να μιλήσουμε για τον Κωνσταντίνο Γιάνναρη καταφεύγουμε συνήθως σε «αντισυμβατικούς» και «ανατρεπτικούς» προσδιορισμούς. Είναι, καμιά φορά, ένας εύσχημος τρόπος για να υπογραμμίσουμε τη διαφορετικότητα: ένας από τους σημαντικότερους δημιουργούς του σύγχρονου ελληνικού κινηματογράφου αναφέρεται ανοιχτά στην ομοφυλοφιλία και το AIDS.

«Στην κόψη του ματιού», όπως επιγράφεται η έκθεση, μπαίνει στη δίνη των αναμνήσεων. Εντάσσει τον έρωτα στη διαδικασία του πένθους, αποτίει φόρο τιμής σε φίλους και εραστές, παραθέτει εικόνες από πρόσωπα, στιγμές και διαδρομές από ταξίδια του μυαλού και του βλέμματος, δίπλα σε κείμενα ενός μεγάλου αιρετικού της λογοτεχνίας, του Ζαν Ζενέ (από το «Θαύμα του ρόδου»). Ο κινηματογραφιστής Γιάνναρης, που γνωρίζουμε από την «Ακρη της πόλης», τον «Δεκαπενταύγουστο» ή τον «Ομηρο», διαχέεται και ανασυγκροτείται μέσα από ασπρόμαυρες εγγραφές, τοπία φωτεινά και πένθιμα, ήχους, μουσικές, φωνές, πρόσωπα αγοριών που έφυγαν πρόωρα γιατί δεν άντεξαν ή δεν πρόλαβαν…

Πρέπει να απορροφηθώ από την αγάπη

Στην είσοδο του Μουσείου, μια βροχερή μέρα, στη διάρκεια του 49ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης (συνδιοργανωτής της έκθεσης μαζί με το ΜΜΣΤ), μας υποδέχεται ο Κ. Γιάνναρης και ξεκινάμε, μαζί, την περιήγηση.

Στο πρώτο βίντεο η συνέντευξη από το τηλεοπτικό «Παρασκήνιο», την εποχή της «Ακρης της Πόλης». Φωτογραφία ενός φίλου που αυτοκτόνησε στα 24 και λέγεται «Ο Τόμπι δεν έγινε ποτέ ποπ σταρ». Κι άλλη «φωτογραφία ενός φίλου μου στο Λονδίνο». Δίπλα, ο Ζενέ: «Πρέπει να απορροφηθώ από την αγάπη όπως απορροφάται κάποιος από τον πάγο, τη λάσπη ή το φόβο». Στο δάπεδο του μουσείου προβάλλονται δύο δουλειές σε σούπερ 8, από τα μέσα της δεκαετίας του ’80: «Γαλάζια παραλία». Εικόνες από διακοπές. Δίπλα: «Εγώ πάλι ως δερβίσης». Ο Κ. Γιάνναρης στροβιλίζεται διαρκώς.

«Τα πιο πολλά έργα πριν από το ’92» εξηγεί. «Το πιο πρόσφατο είναι αυτό το τρέιλερ από την «Ακρη της πόλης», του ’98». Μια μεγάλη οθόνη σε ένα χώρισμα. «Αυτό είναι το πορτραίτο ενός φίλου μου, του Τζων, και εδώ το κρεβάτι που πέθανε ο Τζων, από AIDS». Φωτογραφία ενός αγοριού και ενός ξέστρωτου, άδειου, κρεβατιού. «Στα επίσημα εγκαίνια της έκθεσης, είπα, παρουσία των επισήμων: είναι αφιερωμένη σε φίλους και εραστές που έχουν πεθάνει από AIDS». Προχωρούμε. Μια μικρού μήκους ταινία, 35 λεπτών, με τίτλο «Τρώες». Η αφήγηση με τη φωνή του Αλέξη Μπίστικα και του Σταύρου Ζαλμά. «Μια βιογραφία του Καβάφη. Ο Μπίστικας κάνει την ιστορική αφήγηση και ο Ζαλμάς διαβάζει τα ποιήματα του Καβάφη. Η ταινία πήρε ένα σωρό βραβεία στο εξωτερικό, άγνωστη στην Ελλάδα». Δίπλα «Ο Ζαν Ζενέ έχει πεθάνει». «Είναι η πρώτη σούπερ 8 ολοκληρωμένη ταινία μου. Πήγε στο Φεστιβάλ Βερολίνου το ’89, λειτουργεί περισσότερο σαν installation». Μικρή στάση: «Ο θάνατος πήρε “σαν την καλπάζουσα φθίση” τους πιο πολλούς φίλους μου και εραστές» λέει και συνεχίζουμε. Ενα τοπίο: θάλασσα της Νότιας Αγγλίας. Δίπλα παρακολουθούμε την κηδεία της ξαδέλφης του Κ. Γιάνναρη: «Η Ελένη παντρεύεται σήμερα». «Η Ελένη πεθαίνει την ημέρα του γάμου της και την κηδεύουμε με νυφικό». Ακούγεται η Ειρήνη Παππά να τραγουδάει τη Νερατζούλα. Και η φράση του Ζενέ: «Ο Θεός είναι καλός. Και τούτο γιατί στήνει τόσες παγίδες στο δρόμο μας ώστε να φτάνουμε αναπόφευκτα εκεί που μας κατευθύνει».

Συνεχίζουμε: Φωτογραφίες του Εδουάρδο. «Ενα πολύ ωραίο αγόρι που τράβηξα στην Πορτογαλία». Ο Τζάρμαν υποδύεται τον Παζολίνι στην ταινία «Οστια» (1988). Ο Τζάρμαν μιλάει για τον Γιάνναρη και το «Βορείως της δίνης». Αυτή η φωτογραφία είναι «Η τελευταία φορά που είδα τον Πέδρο». «Ο Πέδρο σύντροφος του αδελφού μου, ο οποίος πέθανε και αυτός από AIDS». Ο Τζίμι στο παράθυρο, σε ένα παλιομοδίτικο κάδρο. Η ηθοποιός Κατρίν Κάρτλιτζ (έχει πεθάνει) μπροστά από την αφίσα του «Three steps to heaven» (πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του που συμμετείχε στο Φεστιβάλ των Καννών). Φωτογραφίες από την Πάτμο. Ο Ραφαέλ: «ζει αλλά είναι άρρωστος».

Φιγούρες στενόμακρες, θυμίζουν γλυπτά του Μοντιλιάνι, κάτι σαν άγγελοι. Ενας φάνταρος (Σάμος ’89). Ενα αθηναϊκό τοπίο, μια φωτογραφία από το Λονδίνο που αποτυπώνει πορείες για το AIDS. Λέγεται «Δύσκολοι καιροί». Καταλήγουμε στο video wall, 20 δουλειές συγκεντρωμένες σε 20 οθόνες. Πρώιμες δουλειές, πριν από το ’90. Ντοκιμαντέρ (ορισμένα για το Chanel 4): για την ντίσκο, βίντεο κλιπς, διαδήλωση για τα παραβατικά αγόρια και κορίτσια, εγώ ως φαντάρος 1 και 2, ο Εδουάρδο κάνει σέρφινγκ, πατρίδα 1, ταξίδι στη Βενετία, πέτρινος κόσμος, το φιλί… Οι εικόνες τρέχουν. Λειτουργούν σαν σύνολο αλλά και από μόνες τους. Σώμα, ιστορία, πολιτική, μνήμη, λουλούδια, δέντρα, αισθήσεις, φως…

Ενας δημόσιος αποχαιρετισμός

Απομακρυνόμαστε. Καθόμαστε στην εσωτερική σκάλα του μουσείου: «Η έκθεση με βοήθησε να ξανασυμφιλιωθώ με τον Ζενέ. Ηταν ο αγαπημένος μου συγγραφέας από τα δεκατέσσερα. Οταν πρωτοδιάβασα, το «Θαύμα του ρόδου» με είχε σημαδέψει. Από την ψύχωση που είχα μαζί του, ύστερα, ψυχράθηκα. Πήγα στην άλλη άκρη. Οπως συμβαίνει με τους εραστές. Από το μεγάλο πάθος στο μεγάλο μίσος. Και τώρα, αυτή η έκθεση με βοήθησε να μπω και πάλι στο πνεύμα του...

»Οχι, δεν τη θεωρώ αναδρομική. Μπαίνω στην ντουλάπα της μνήμης μου και ανακαλύπτω πράγματα που είχα εγκαταλείψει. Μου ζήτησε ο Ντένης Ζαχαρόπουλος (σ.σ. επιμελητής και διευθυντής του ΜΜΣΤ) να τα ανασύρω στο φως.

— Το πένθος, ο θάνατος, κυριαρχούν. Εχουν πάρει τη θέση τους στη ζωή σας;

— Ναι… Αυτή η έκθεση είναι αποχαιρετισμός και δημόσιο αφιέρωμα σε πρόσωπα.

— Για πρώτη φορά εκθέτετε τόσο πολύ την προσωπική σας ζωή.

— Ναι. Είμαι εγώ σε πολλά από τα έργα. Εκθέτεις τον εαυτό σου και γίνεσαι ευάλωτος. Εκτίθεμαι με τα ψεγάδια μου, τις δυσκολίες, την ειρωνεία… Υποσκάπτω τον εαυτό μου, αυτοσαρκάζομαι. Παρουσιάζω και τα πρόσωπα που αγάπησα.

— Πάντα αποτυπώνετε όσους αγαπάτε;

— Αυτό κάνει κάθε ζωγράφος και κάθε καλλιτέχνης. Εγκλωβίζει, απαθανατίζει εραστές, υποκείμενα και αντικείμενα του έρωτα. Φωτογραφίζω κάποιον σημαίνει ότι τον αγαπάω. Η ομορφιά όπως ορίζεται σήμερα, από περιοδικά μόδας ή το μετροσέξουαλ λουκ, δεν με ενδιαφέρει καθόλου. Πρέπει να έχει μια ιστορία το πρόσωπο. Κάτι να καταγράφεται στη ματιά: βία, ερωτισμός, μια ηδονή διαφορετική, ένα ερωτηματικό.

— Παράλληλα, διακρίνω στην έκθεση και μια διάθεση παιχνιδιού…

— Ναι. Με τα πάντα. Ακόμη και με το θάνατο. Θα γελάσω. Θα τον ειρωνευτώ. Και σε κηδεία μπορώ να γελάσω. Στα πιο σοβαρά. Αισθάνομαι ότι έτσι εξουσιάζεις αυτές τις στιγμές. Η «έκθεση» θέλει τρέλα και αισθησιασμό. Δεν μπορούσα ποτέ το σοβαρό.

— Το AIDS έχει ισχυρό αποτύπωμα στη ζωή σας…

— Ναι. Είναι τα δικά μας «πέτρινα χρόνια». Κι αυτό με οδήγησε στην έκθεση. Να μην πεθάνουν ασήμαντοι οι φίλοι μου. Τα πρόσωπα που φωτογραφίζω, κι εγώ ο ίδιος. Να μην πεθάνω ασήμαντος. Να αφήσω κάτι πίσω μου μέσα από μια δουλειά. Μια δεκαετία ζούσα εγκλωβισμένος στο φόβο της ασθένειας, στη λάσπη και στον έρωτα.

— Τα ναρκωτικά είναι εμπειρία θανάτου;

— Είναι εμπειρία τρέλας, ζωής, χαράς και ηδονής. Είναι σαν να γίνεσαι δερβίσης.

— Εσείς πώς τα εγκαταλείψατε;

— Κάποια στιγμή βαρέθηκα. Δεν τα έχω πια ανάγκη για να δημιουργήσω. Δεν χρειάζεται να καπνίσεις μπροστά στην οθόνη του κομπιούτερ για να γράψεις μια γραμμή. Δεν χρειάζεται να είσαι σε «ταξίδι» για να κοιτάξεις μέσα από το βιζέρ. Μπορούμε να δημιουργήσουμε και μέσα από τη χαρά.

— Η περίοδος που διανύετε είναι από τις δημιουργικές της ζωής σας;

— Είναι χαρούμενη και αρκετά δημιουργική. Εχω ένα θεατρικό μπροστά μου (το «Ελντοράντο» στο θέατρο «Χώρα»), μια ταινία που ετοιμάζω, στήθηκε αυτή η έκθεση. Η νέα ταινία έχει προσωρινό τίτλο «Overboard». Επεξεργάζομαι τις εμμονές γύρω από τον πατέρα, το γιο. Τη σχέση πατέρα - γιου. Προσπάθησα να το εντάξω μέσα σε ένα πολιτικό πλαίσιο που έχει να κάνει με το λαθραίο, με το ναυάγιο, με τα σύνορα. Είναι σύνθετο σενάριο, κινείται σε πολλά επίπεδα. Μου αρέσει αυτή η περίοδος… Σκέφτομαι ότι υπάρχει και μια άλλη τεράστια κασέλα με δουλειά μου, που είναι καθαρά του ’90. Σε όλη τη ζωή μου εξάλλου με αυτά ασχολούμαι: φωτογραφίες, βίντεο, τώρα ψηφιακές φωτογραφίες. Σαν ένα ντοκιμαντέρ πάνω στην ίδια τη ζωή. Επιβεβαιώνω την ίδια μου την ύπαρξη. Και το χρειάζομαι αυτό. Μου απαλύνει και τη μοναξιά και επιβεβαιώνω ότι ζω. Οταν όλα είναι βαρετά και τίποτα δεν με ελκύει, το τέλος φαντάζει σαν λύτρωση. Το έζησα μετά τον «Ομηρο» και τώρα «επέστρεψα» και απολαμβάνω το υπέροχο της καθημερινότητας.

— Με τις εκθέσεις μου δίνετε την εντύπωση ότι τακτοποιείτε κάπως και τη ζωή σας.

— Ναι, αρχειοθετώ το παρελθόν μου. Το παρελθόν είναι μια άλλη χώρα. Εγώ, τώρα, εκεί κατοικώ. Αναρωτιέμαι: πώς θα ήταν σήμερα όλοι αυτοί εάν είχαν ζήσει. Μακάρι, σκέφτομαι κάποτε, να μη τα είχα βιώσει όλα αυτά και να μην είχα γίνει δημιουργός ή σκηνοθέτης ή φωτογράφος. Από την άλλη, διαβάζω σενάρια νέων παιδιών και δεν βλέπω καμία ενασχόληση με το θάνατο ή με τον έρωτα. Είναι σημαντικό για τη ζωή, όχι μόνο για την τέχνη.

Λίγα λόγια από τον Ντέρεκ Τζάρμαν

Σε ένα βίντεο ο Ντέρεκ Τζάρμαν (κορυφαίος Βρετανός σκηνοθέτης του πρωτοποριακού, πειραματικού κινηματογράφου που πέθανε το ’94 από AIDS, 52 χρόνων) προλογίζει την ταινία του Κ. Γιάνναρη «Βορείως της δίνης». Δίπλα, αναρτημένο το κείμενο. Αντιγράφουμε ένα απόσπασμα:

«Με χαρά δέχτηκα να παρουσιάσω το έργο του Κωνσταντίνου Γιάνναρη “Βορείως της Δίνης”, έργο πνευματώδες, με στυλ, και φτιαγμένο με ελάχιστο προϋπολογισμό που φοβάμαι πως μόνο αυτοί που κάνουν αληθινό σινεμά γνωρίζουν τόσο πολύ καλά. Το έργο είναι ασπρόμαυρο, με το παρόν του να ακουμπά στο παρελθόν. Εκτυλίσσεται αργά έτσι ώστε να υπάρχει χρόνος για μια ανάσα και υιοθετεί αντισυμβατική αφηγηματική τεχνική. Αιωρούμενος στο χρόνο - άχρονο μιλάει για τη ρευστότητα των σχέσεων. Σε ένα χώρο ευρύ όσο η Δύση όλοι κατοικούν σε μια αξιοπρεπή σιωπή».