Η καταχνιά και ο μεγάλος ύπνος

Η ένοχη συνείδηση των Γάλλων για τη στάση τους στην κατοχή και το Ολοκαύτωμα στη «Νύχτα που χάθηκαν τα αστέρια»

Του Δημητρη Mπουρα, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Kυριακή, 9 Mαϊου 2010

Μια από τις μεγαλύτερες εμπορικές επιτυχίες στη Γαλλία φέτος, το «La Rafle» (αρπαγή), θυμίζει στους Γάλλους μια νύχτα απωθημένη από τη συλλογική τους μνήμη. Τη νύχτα της 16ης Ιουλίου του 1942 η γαλλική αστυνομία μάζεψε βίαια περίπου 13.000 Εβραίους στο Παρίσι και τους οδήγησε στο Χειμερινό Ποδηλατοδρόμιο. Λίγο μετά τους στοίβαξε σε εμπορικά βαγόνια με προορισμό τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τα κρεματόρια των ναζί. Ο ελληνικός τίτλος της ταινίας, «Τη νύχτα που χάθηκαν τα αστέρια», υπαινίσσεται τα κίτρινα αστέρια στο πέτο των χιλιάδων φοβισμένων Εβραίων που μέχρι εκείνη τη νύχτα κυκλοφορούσαν στους δρόμους του Παρισιού και των άλλων γαλλικών πόλεων.

Αμιγώς κινηματογραφικά η «Νύχτα που χάθηκαν τα αστέρια» είναι ένα άνισο μελόδραμα. Η Ιστορία μπορεί μεν να αφήνεται σε έναν ποταμό δακρύων σαν ακυβέρνητη σχεδία, όμως η άγνωστη σκηνοθέτις και σεναριογράφος Ροζ Μπος δεν στερείται τόλμης: για πρώτη φορά το γαλλικό σινεμά μιλάει χωρίς μισόλογα για το Ολοκαύτωμα και τους δωσίλογους και μάλιστα σε καιρούς ιδιαίτερα ρευστούς για την Ευρώπη. Πέρυσι στα «Σφραγισμένα χείλη», ο Βρετανός Στίβεν Ντάλντρι διασκεύασε το μπεστ σέλερ του Μπέρνχαρντ Σλινκ «Διαβάζοντας στη Χάννα» σε μια ταινία οσκαρικού επιπέδου. Η ματιά του αναζήτησε τον φοβικό και πειθήνιο μέσο Γερμανό στα ερείπια του πολέμου (η Χάννα συν τοις άλλοις ήταν και αγράμματη), για να περιγράψει το τραύμα και τις ενοχές της μεταπολεμικής Γερμανίας και για να θέσει επί τάπητος κάποια ζητήματα ηθικής. Σήμερα, η Μπος μιλάει για συνένοχους, όχι για απλούς θεατές, στη φρίκη που στιγμάτισε τον 20ό αιώνα.

Το κακό στον παράδεισο

Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν «μάθημα ποικιλομορφίας ανθρώπινων συμπεριφορών κάτω από εξαιρετικά δραματικές καταστάσεις», επισημαίνει ο Κώστας Γαβράς σε μια συνέντευξή του. (Το δικό του γαλλικό «Αμήν» πραγματεύεται την ένοχη σιωπή του Βατικανού απέναντι στα κρεματόρια). Αυτή η «ποικιλομορφία», ουσιαστικά η ταλαντευόμενη ανθρώπινη συνείδηση μπροστά σε κοσμογονικές καταστάσεις, βρέθηκε αρκετές φορές στον αφρό του γαλλικού σινεμά. Το «Επώνυμο: Λακόμπ – Ονομα: Λυσιέν» του Λουί Μαλ είναι η πιο αμφιλεγόμενη ταινία γύρω από τους δωσίλογους. Καλοκαίρι του 1944 κάπου στη Νότιο Γαλλία, ένας 16χρονος, ο Λυσιέν, έχει πλήρη σύγχυση για ό,τι συμβαίνει γύρω του, αλλά και έναν τυφλό θυμό λόγω εφηβείας. Η Αντίσταση δεν τον θέλει ισότιμο μέλος της, άντρα με όπλο, και ο Λυσιέν, που έχει ανάγκη τη δράση, γίνεται συνεργάτης της Γκεστάπο. Παράλληλα, ερωτεύεται με πάθος μια Εβραιοπούλα, την οποία και σώζει από τους ναζί λίγο πριν το στρατοδικείο τον παρτιζάνων τον στήσει στον τοίχο. Ο Λυσιέν ακολουθεί έναν δικό του κώδικα ηθικής, ενώ ο Μαλ βάζει σταδιακά την ψυχολογία στη θέση της Ιστορίας. Το «Λακόμπ Λυσιέν» είναι σαν μια μελέτη γύρω από το καλό και το κακό σε έναν επίγειο ηλιόλουστο παράδεισο. Χρόνια μετά, στο «Αντίο παιδιά», ο Μαλ ανασυνθέτει δικές του μνήμες από την κατοχή σε μια ταινία – καταγγελία του ναζισμού.

Τα δύο πρόσωπα

Η διφορούμενη εικόνα του Γάλλου της κατοχής δεσπόζει στον «Κύριο Κλάιν». Ο Αμερικανός Τζόζεφ Λόουζι, που πέρασε και από τη Γαλλία, παρακολουθεί τον Αλέν Ντελόν σε έναν καφκικό λαβύρινθο, όπου τα όρια ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό είναι ασαφή. Ενας αριστοκράτης αλσατικής καταγωγής, ο Ρομπέρ Κλάιν που δηλώνει ουδέτερος για ό,τι συμβαίνει γύρω του, μπαίνει στο μάτι του κυκλώνα εξαιτίας ενός άλλου(;) Ρομπέρ Κλάιν που είναι Εβραίος. Ο καθαρόαιμος κύριος Κλάιν χάνει τον ύπνο του κι αρχίζει να ψάχνει την ημίαιμη μυστηριώδη σκιά του σε ένα Παρίσι που το πνίγει η ζοφερή ατμόσφαιρα. Στο τέλος θα βρεθεί μαζί με τον «άλλο εαυτό» του στο ίδιο βαγόνι για το κρεματόριο. Εκεί αποκτά συνείδηση της τραγικότητάς του.

Την αλήθεια και το ψέμα γύρω από τους Γάλλους και την Αντίσταση πραγματεύεται ο Ζακ Οντιάρ στο «Ενας διακριτικός ήρωας» με σαρκασμό που αγγίζει τη λεπτή φάρσα. Τα περί καθολικής αντίστασης των Γάλλων είναι ένα μεγάλο ψέμα, μας λέει, εξιστορώντας έργα και ημέρες από τη ζωή του γιου μιας δωσίλογης που δήλωσε ήρωας μετά την κατάπαυση του πυρός και κατέλαβε δημόσια αξιώματα.

Δείτε

• Τη νύχτα που χάθηκαν τα αστέρια (La Rafle, 2010)

Το χρονικό της σύλληψης των Εβραίων της Γαλλίας από το καθεστώς του Βισί τη νύχτα της 16ης Ιουλίου του 1942. Γυρίστηκε από τη Ροζ Μπος. Με Ζαν Ρενό, Μελανί Λοράν. (Προβάλλεται στις αίθουσες.)

• Ο κύριος Κλάιν (Mr. Klein, 1976)

O Αλέν Ντελόν σε μια από τις καλύτερες στιγμές της καριέρας του. Στο Παρίσι του 1942, ένας έμπορος τέχνης που αδιαφορεί πλήρως για ό,τι συμβαίνει γύρω του, ζει έναν καφκικό εφιάλτη. (Αναζητήστε την σε dvd στο Amazon με αγγλικούς υποτίτλους.)

• Επώνυμο: Λακόμπ - Ονομα: Λυσιέν (Lacombe Lucien, 1974)

Μελό - κομψοτέχνημα από τον Λουί Μαλ, με φόντο τη Νότιο Γαλλία του 1944. Ενας νεαρός Γάλλος γίνεται συνεργάτης των ναζί. Παράλληλα, ερωτεύεται μια Εβραία. Με Πιέρ Μπλεζ, Ορόρ Κλεμάν. (Σε dvd στο Amazon με αγγλικούς υποτίτλους. Η έκδοση της Criterion με τρεις ταινίες του Μαλ ξεχωρίζει.)

• Αντίο Παιδιά (Au revoir les enfants, 1987)

Ενας 12χρονος Γάλλος ενηλικιώνεται βίαια, όταν η Γκεστάπο εισβάλλει στο αριστοκρατικό καθολικό οικοτροφείο του κι αρπάζει έναν Εβραίο φίλο του. Γυρίστηκε από τον Λουί Μαλ. (Σε dvd στην έκδοση της Criterion που προαναφέρθηκε.)

• Ενας πολύ διακριτικός ήρωας (Un heros tres discret, 1996)

Το πορτρέτο ενός... κατασκευασμένου ήρωα της γαλλικής Αντίστασης από τον Ζακ Οντιάρ (ο σκηνοθέτης του πρόσφατου «Προφήτη»). Με τον Ματιέ Κασοβίτς. (Σε dvd)