Ο δρόμος κατά της διαφθοράς είναι ατομικός

Εμίρ Κουστουρίτσα, σκηνοθέτης
Βασική μου έγνοια είναι η Φύση, δηλώνει από τη Σίφνο ο Σέρβος δημιουργός

• Της Μαριας Kατσουνακη, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Kυριακή, 9 Mαϊου 2010

Οι συνθήκες έμοιαζαν ιδανικές. Περιορισμένος σε ένα ελληνικό νησί για τα γυρίσματα μιας ελληνο-γαλλο-βελγικής συμπαραγωγής, δεν μπορεί, θα διέθετε λίγη ώρα για ένα βιαστικό, έστω, γεύμα. Φενάκη. Ο Εμίρ Κουστουρίτσα είναι σαν τη μαγική εικόνα. Τον βλέπεις και μέχρι να το επιβεβαιώσεις με μια δεύτερη ματιά δεν είναι στο ίδιο μέρος. Οι δύο δημοσιογράφοι που προσκληθήκαμε στη Σίφνο για να πάρουμε μια γεύση από το «Καλοκαίρι στο Αιγαίο», που σκηνοθετεί ο Ολιβιέ Ορλέ με πρωταγωνιστή τον δημοφιλή Σέρβο δημιουργό, δυσκολευτήκαμε να εξασφαλίσουμε λίγο χρόνο για μια κουβέντα μαζί του. Εξαρτημένος από το λάπτοπ και το κινητό του, με πολλά θέματα ανοιχτά προς διευθέτηση, διεθνής και πολυβραβευμένος, αντιμετωπίζει τις συνεντεύξεις σαν καταναγκαστικά έργα. Και ίσως να μην έχει άδικο. Εχει δώσει δεκάδες σε όλον τον κόσμο, τόσες ώστε οι απαντήσεις να είναι σχεδόν αυτοματοποιημένες, αναπροσαρμοζόμενες στις διαφορετικές ερωτήσεις. Στραγγίζουν τα πολύ προβεβλημένα πρόσωπα, χρειάζεται να επιστρατεύουν μεγάλη ποσότητα ενέργειας και χιούμορ ή πρόκλησης ώστε να ανταποκριθούν στο αναγκαστικό μάρκετινγκ.

Η μόνη «αποκλειστικότητα» σε αυτήν τη συνάντηση ήταν το τοπίο. Ανυπέρβλητο. Μια βεράντα κρεμασμένη πάνω από το Αιγαίο, με τον ήλιο του ανοιξιάτικου μεσημεριού να παραλύει τις αισθήσεις. Χαλάρωσε κάπως (ή μήπως ήταν αποκαμωμένος) ο Εμίρ Κουστουρίτσα, σε ένα πέτρινο πεζούλι, με ένα φλιτζάνι πράσινο τσάι μπροστά του. Γύρω μας, σε σεζλόνγκ, οι οικογένειες ηθοποιών της ταινίας, Γάλλοι στην πλειοψηφία τους, απολάμβαναν το απροσδόκητα εκτυφλωτικό φως. Μέχρι να πάρει τη θέση του ο Σέρβος σκηνοθέτης, μίλησε αρκετές φορές στο κινητό, περπατώντας νωχελικά στην περίμετρο, μιας από τις ωραιότερες κυκλαδίτικες βεράντες. Ζήτησε συγγνώμη και οι πρώτες ερωτήσεις αφορούσαν τα καθιερωμένα: ρόλο, υπόθεση, συνεργασία.

Κοινή τραγική μοίρα

Σκέφτηκα να τον «αφυπνίσω» με μια πιο προκλητική ερώτηση: «Δεν είναι και πολλοί σκηνοθέτες στον κόσμο κύριε Κουστουρίτσα που διαθέτουν δικό τους αεροπλάνο... Είναι πράγματι τόσο αποδοτικό το επάγγελμα του σκηνοθέτη;». Ασφαιρη η προσπάθεια. Προφανώς είχε ξαναπαντήσει... Ο Σέρβος πιλότος και οδηγός του ήταν, κι αυτός, στο ίδιο ξενοδοχείο. Το αεροπλάνο, στη Μήλο (είχαν προηγηθεί γυρίσματα εκεί). «Τα χρήματα δεν είναι από τον κινηματογράφο αλλά από τη μουσική. Εδώ και 10 χρόνια είμαι συνέχεια στον δρόμο (σ.σ με τη No Smoking Orchestra) δίνοντας συναυλίες παντού στον κόσμο. Είμαι ο ίδιος πιλότος και συγκυβερνήτης... Δουλεύω πάνω από 30 χρόνια, γύρισα ταινίες που είχαν μεγάλη απήχηση... Αλλά δεν είναι και τόσο δύσκολο να αποκτήσει κανείς αεροπλάνο. Κι εσείς θα μπορούσατε να έχετε!..». Χαμογελάω: «Φοβάμαι πως όχι! Ειδικά τώρα με την κρίση!...». Σοβαρεύει, απότομα. «Η αλήθεια είναι ότι τα οικονομικά της χώρας σας δεν είναι σε καλή κατάσταση. Μα 300 δισ. χρέος... Ποιοι το έκαναν αυτό; Ερχομαι στην Ελλάδα από το ’90. Εχω περάσει αρκετό χρόνο εδώ και είμαι κοντά στην ελληνική πραγματικότητα. Εχετε και εσείς, όχι βέβαια στον ίδιο βαθμό με εμάς, μια τραγική μοίρα. Δεν είναι μόνο η δικτατορία που έχετε περάσει...».

– Θα πρέπει να προσθέσετε και την αυξανόμενη με γεωμετρική πρόοδο διαφθορά και διαπλοκή.

– Μα διαφθορά υπάρχει παντού. Ολος ο κόσμος είναι διεφθαρμένος. Προσπάθησαν να σκοτώσουν όλους τους θεούς, ώστε να ελαχιστοποιηθεί η δυνατότητα να είμαστε ηθικοί. Ο καθένας επιτρέπεται να κάνει ό,τι θέλει. Η επικοινωνία έχει γίνει ταχύτατη, με το Διαδίκτυο, δεν υπάρχουν εμπόδια. Πιστεύω, λοιπόν, σε ατομικές λύσεις. Για παράδειγμα: στη Σερβία ζω σε ένα χωριό και είμαι γενικός διευθυντής σε ένα Εθνικό Πάρκο. Φροντίζω να λειτουργεί σωστά, να είναι καθαρά, να έχουν τα ζώα τροφή κ.ο.κ. Η προστασία της Φύσης είναι βασική μου έγνοια.

«Μικρό ξύλινο χωριό»

Ο Εμίρ Κουστουρίτσα ζει τα τελευταία χρόνια στο Κούστεντορφ, το «μικρό ξύλινο χωριό» (Kustendorf: λογοπαίγνιο από τη γερμανική λέξη dorf - χωριό και το υποκοριστικό του Κουστουρίτσα «Kusta»), που σχεδίασε ο ίδιος και χρησιμοποίησε και ως σκηνικό στην ταινία «Η ζωή είναι ένα θαύμα». Βρίσκεται στη Μόκρα Γκόρα, στη δυτική Σερβία. Ο παραδοσιακός αυτός οικισμός, αποτελείται από αγροικίες στο στυλ του 19ου αιώνα, βιβλιοθήκη, γκαλερί τέχνης, κινηματογράφο. Οι δρόμοι του φέρουν ονόματα όπως: Ερνέστο «Τσε» Γκεβάρα, Ντιέγκο Μαραντόνα, Φεντερίκο Φελίνι, Ινγκμαρ Μπέργκμαν κ.ο.κ. Οσο για τον κεντρικό δρόμο ο συγγραφέας «Ιβο Αντριτς» δεν θα μπορούσε να λείπει, όχι μόνο γιατί υπήρξε εμβληματική προσωπικότητα της Σερβίας αλλά και γιατί ο ίδιος ο σκηνοθέτης τον αναφέρει πολύ συχνά χαρακτηρίζοντάς τον «ιδιοφυΐα»

– Τα Βαλκάνια είναι μια γεωγραφική περιοχή ή κάτι περισσότερο;

– Πολύ περισσότερο επί της ουσίας, αλλά επισήμως δεν έχουμε τη δύναμη να ενώσουμε τις κοινές καταβολές και τα ενδιαφέροντά μας. Η Αμερική είναι σαν τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Εφαρμόζει το «διαίρει και βασίλευε». Δείτε τη Γιουγκοσλαβία για παράδειγμα. Μια χώρα με παραγωγικές πηγές. Υποστηρίζουν ότι την κατέστρεψε ο Μιλόσεβιτς· δεν είναι αλήθεια. Γιατί δεν είχε τόση δύναμη. Η Γιουγκοσλαβία καταστράφηκε από τη Γερμανία, το Βατικανό και την Αμερική... Δεν υπάρχει κοινή υποδομή στα Βαλκάνια και δεν νομίζω ότι θα υπάρξει.

Οι Αμερικανοί είναι ικανοί για το καλύτερο και για το χειρότερο

Ο Εμίρ Κουστουρίτσα μπορεί να μιλάει ελεύθερα χωρίς να φοβάται τις συνέπειες. Πολυαγαπημένο «παιδί» των Γάλλων, δεν μπόρεσε ή δεν θέλησε να μείνει στην Αμερική. Γύρισε μόνο μια ταινία στο Χόλιγουντ το «Αριζόνα ντριμ» (1993), με μια εντυπωσιακή και αλλοπρόσαλλη ομάδα πρωταγωνιστών και με θολό αποτέλεσμα. Ναυάγιο. Επέστρεψε στα οικεία Βαλκάνια για να δημιουργήσει ένα διονυσιακό έπος το «Underground» (1995), που του έφερε διεθνή αναγνώριση. Θα έπρεπε να έχει βαρεθεί να μιλάει γι’ αυτό. Κι όμως. Μια αναφορά, παρεμπιπτόντως και το βλέμμα γίνεται πιο ζωηρό. «Το “Underground” δεν περιορίζεται στα Βαλκάνια. Είναι πολύ περισσότερα από αυτό. Δείχνει τι και πώς είναι η ζωή μας σήμερα. Πρόκειται για μια αλληγορία».

Εχει εγκαταλείψει το φλιτζάνι με το τσάι, που έχει χάσει το χρώμα και τη θερμοκρασία του. Γλιστράει στη θέση του, βάζοντας τα χέρια στις τσέπες σε ένα άνετο, μονόχρωμο, παντελόνι διακοπών. Απαντάει, γρήγορα και άνετα, σαν διαβασμένος, καλός μαθητής.

– Τα σημάδια του πολέμου είναι ακόμη ορατά στη χώρα σας;

– Ο κόσμος είναι ούτως ή άλλως στρατοκρατούμενος. Ολόκληροι πολιτισμοί είναι συνέπειες στρατιωτικών ενεργειών. Ας είμαστε ειλικρινείς. Η χώρα μου είναι το πιο ακραίο παράδειγμα όπου οι Αμερικανοί κάνουν ό,τι θέλουν. Το πρόβλημα είναι ότι οι Αμερικανοί είναι ικανοί για το καλύτερο και το χειρότερο. Μας δίνουν ipod, macintosh, ipad και κατά διαστήματα... μας βομβαρδίζουν! Ο πολιτισμός στην Αμερική βασίζεται στον πόλεμο. Το ενδιαφέρον είναι ότι περισσότεροι άνθρωποι σκέφτονται όπως εγώ στην Αμερική παρά στην Ευρώπη. Η Ευρώπη δεν είναι πολιτική οντότητα είναι οικονομική δύναμη, την οποία αντλεί κυρίως από τη Γερμανία και τη Γαλλία.

– Πάντα κατηγορούσατε τους Αμερικανούς, αλλά υποστηρίζετε τον Ομπάμα. Εάν ο Ομπάμα ήταν πρόεδρος στη δεκαετία του ’90 πιστεύετε ότι θα είχε αποτραπεί ο πόλεμος;

– Ας είμαστε προσεκτικοί. Οταν εξελέγη ο Ομπάμα είπα ότι είναι πολύ αισιόδοξο που βρέθηκε κάποιος να σταματήσει την καταστροφή του Μπους. Το σημαντικότερο που έκανε προς το παρόν για την Αμερική είναι η μεταρρύθμιση στο σύστημα υγείας. Είναι πράγματι επαναστατικό. Από την άλλη, παίρνει το Νομπέλ Ειρήνης και την επόμενη μέρα στέλνει 30.000 στρατιώτες στο Αφγανιστάν... Αυτό ενισχύει ό,τι ήδη είπα: οι Αμερικανοί είναι ικανοί για το καλύτερο και για το χειρότερο. Με αυτήν την αντίφαση πρέπει να πορευτούμε, αλλιώς δεν μπορούμε να επιβιώσουμε. Είναι κάτι που η Σερβία έχει πλήρως κατανοήσει. Βέβαια, είμαστε σε κάπως πλεονεκτική θέση γιατί προς το παρόν δεν πρόκειται να μας βομβαρδίσουν!... Οταν με αποκαλούν αντιφατικό σκηνοθέτη απαντώ «πού να δείτε τον Ομπάμα»!

Δύο επιτεύγματα

Ακούγοντας τον Εμίρ Κουστουρίτσα αιφνιδιάζεσαι, αλλά δεν σου αφήνει περιθώρια για αμφιβολίες. Τα πράγματα είναι ξεκάθαρα στο μυαλό του, ήδη επεξεργασμένα και τοποθετημένα. Συνοψίζει χωρίς δεύτερη σκέψη: «Ο πολιτισμός σε όλη την ιστορία του έχει δύο επιτεύγματα: την προστασία της Φύσης και τα δικαιώματα της γυναίκας. Γιατί η κτηνωδία που αναπτύχθηκε στις κοινωνίες είχε εύκολο στόχο τις γυναίκες, την κακοποίησή τους».

Και για την κατάργηση της μπούργκας ποια είναι η άποψή του; «Πρόκειται για διαφορετικές αντιλήψεις. Προσωπικά, δεν θα το έκανα ποτέ γιατί είμαι πολύ πιο φιλελεύθερος, υπό αυτήν την έννοια. Είμαι αριστερός, αλλά αυτά είναι πολύ εύθραυστα πράγματα και... πολιτικές ερωτήσεις. Εάν διοικούσα μια Βαβυλώνα, με τόσες διαφορετικές όψεις, θα επέτρεπα στους ανθρώπους να κάνουν ό,τι θέλουν. Ο καπιταλισμός όμως είναι πολύ συντηρητικός, συγκεντρώνεται στα κέρδη. Καταλαβαίνω τους Γάλλους. Οι δικές τους γεννήσεις δεν μπορούν να αντιπαρατεθούν πληθυσμιακά στους μουσουλμάνους. Φοβούνται. Γι’ αυτό και αντιδρούν στην είσοδο της Τουρκίας στην Ευρώπη... Ομως δεν θέλω να μιλήσουμε άλλο για πολιτική».

Στην Παλαιστίνη η ζωή είναι κραυγή

Σκηνοθέτης, αρχιτέκτονας, μουσικός, ηθοποιός, πιλότος... κάτι ενδεχομένως να παραλείπουμε. Η πιο εύκολη ερώτηση αφορά τα προσεχή σχέδιά του. Πρέπει να τον διακόψεις, γιατί διαφορετικά όλη η συνέντευξη μπορεί να «γεμίσει» από μία και μόνο απάντηση. Επιλέγουμε μια ταινία που ετοιμάζει στην Παλαιστίνη, την οποία ο ίδιος βαφτίζει «τραγική κωμωδία». Ενας άντρας Παλαιστίνιος, stripper στο Βερολίνο, πάει να συναντήσει τον αδελφό του στη Γάζα, μετά τον θάνατο του πατέρα τους. «Πρέπει να μεταφέρουν τη σορό από τη Γάζα στη Ραμάλα. Μια μικρή απόσταση, λίγων χιλιομέτρων, χρειάζονται έναν χρόνο για να τη διανύσουν...».

– Γιατί στρέφεστε στην Παλαιστίνη;

– Γιατί πάντα είμαι στο πλευρό εκείνων που υποφέρουν. Η ζωή τους εκεί είναι κραυγή, όχι ζωή.

Παύση. Η τρίχρονη κόρη του Γάλλου ηθοποιού Φρανσουά Ξαβιέ Ντεμεζόν φτάνει αμέριμνα στην άκρη της πισίνας. Ο πατέρας της εκσφενδονίζεται από το κάθισμα του και τρέχει προς το μέρος της. Η μητέρα, σε μια σεζλόνγκ, βρίσκει την αντίδραση υπερβολική. «Την επιτηρώ, μην ανησυχείς», του φωνάζει. Ο Εμίρ Κουστουρίτσα παρατηρεί μάλλον αδιάφορα. Μοιάζει λίγο με τον σκληρό αλλά με ευαισθησίες πατέρα - ψαρά που υποδύεται στο «Καλοκαίρι στο Αιγαίο».

– Η καριέρα σας εμπόδισε να είστε ένας καλός πατέρας (σ.σ έχει δύο παιδιά 23 και 24 χρονών σήμερα);

– Οχι. Δεν ήμουν ίσως ένας τυπικός πατέρας που καθόταν στο τραπέζι να φάει μαζί τους, αλλά με έναν «ασυνήθιστο τρόπο ήμουν και τυπικός. Προσπαθούσα να βρίσκομαι στο σπίτι όσο μπορούσα περισσότερο. Μπορεί να μην καθόμαστε στο τραπέζι του σπιτιού μαζί, καθόμαστε όμως στο εστιατόριο!...

– Πειθαρχείτε στις οδηγίες ενός άλλου σκηνοθέτη;

– Κανείς δεν μπορεί να είναι πιο χρήσιμος σε έναν σκηνοθέτη από έναν άλλον σκηνοθέτη που είναι και ηθοποιός.

Λίγο νωρίτερα έχει δηλώσει την επιθυμία του να μην συνεχίσουμε τις πολιτικές ερωτήσεις. Μήπως «ο κινηματογράφος στη Σερβία σήμερα» είναι ένα «ανώδυνο» ερώτημα; «Σήμερα κανείς δεν πηγαίνει σινεμά στη Σερβία. Την εποχή του Τίτο οι ταινίες μου έκαναν ένα εκατ. εισιτήρια. Τώρα αν κάνουν 50 - 60.000 είμαστε ευχαριστημένοι. Αυτό σημαίνει καπιταλιστική δομή. Πρώτα καταστρέφεται η χώρα, ύστερα οι κινηματογράφοι και στη συνέχεια δημιουργούν αίθουσες για να προβάλλουν τις ταινίες τους (σ.σ ποιοι δεν ρωτάμε. Υποθέτουμε ότι εννοεί τους Αμερικανούς). Το ίδιο ισχύει και με το φαγητό. Πηγαίνεις στο σούπερ μάρκετ και αγοράζεις το χειρότερο φαγητό του κόσμου, γιατί έχει προηγηθεί η καταστροφή των εγχώριων προϊόντων».

– Ως δημιουργός με διεθνή απήχηση πιστεύετε ότι έχετε δύναμη;

– Πιστεύω ότι έχω χάρισμα το οποίο προσπαθώ να μοιραστώ με όσο περισσότερους ανθρώπους μπορώ.

Oι σταθμοί του

1954
Ο Εμίρ Κουστουρίτσα γεννιέται στο Σεράγεβο.

1978
Αποφοιτά από τη φημισμένη σχολή κινηματογραφίας της Πράγας.

1981
Χρυσό Λιοντάρι στη Βενετία για την ταινία «Θυμάσαι την Ντόλι Μπελ;».

1985
Χρυσός Φοίνικας στις Κάννες για την ταινία «Ο μπαμπάς λείπει σε ταξίδι για δουλειές».

1989
Βραβείο σκηνοθεσίας στις Κάννες για τον «Καιρό των τσιγγάνων».

1993
Αργυρή Αρκτος στο Βερολίνο για το «Arizona dream».

1995
Χρυσός Φοίνικας στις Κάννες για το «Underground».

1998
Αργυρό Λιοντάρι στη Βενετία για την ταινία «Μαύρη γάτα άσπρος γάτος».

2005
Βαφτίζεται σε σερβική ορθόδοξη εκκλησία και παίρνει το χριστιανικό όνομα Nemanja.

2007
Ο Γάλλος υπουργός Πολιτισμού τού απονέμει τον τίτλο του Ιππότη των Τεχνών και των Γραμμάτων

Η συνάντηση

Η συνέντευξη έγινε στο συγκρότημα δωματίων «Δελφίνι». Η θέα μοναδική. Η πρόσκληση για φαγητό ναυάγησε. Προέκυψε κάτι έκτακτο, όπως πάντα μπορεί να «προκύψει» όταν ένα ραντεβού ορίζεται σε περίοδο γυρισμάτων και ο συνεντευξιαζόμενος είναι ο Εμίρ Κουστουρίτσα.

Φάγαμε πάντως, στο ίδιο μέρος, αμέσως μετά τη συνέντευξη, μαζί με τη συνάδελφο από την «Ελευθεροτυπία» Ευάννα Βενάρδου: αρνάκι (ντόπιο) στον φούρνο, μελιτζάνες ιμάμ, κολοκυθόπιτα, σαλάτα. Γεύσεις εξαιρετικές. Hπιαμε εμφιαλωμένο νερό και πληρώσαμε 33 ευρώ.